Heeft het schoolgebouw van de toekomst nog een klaslokaal? En moeten we alle verouderde schoolgebouwen vervangen, of is verbouwen ook een optie? Duurzaamheid is ook in het onderwijs een belangrijk onderwerp. En het schoolgebouw is daar misschien wel het meest tastbare onderdeel van. Staat het al op uw agenda?
Sectorspecialist Onderwijs Menno van Noort bezoekt de Westwijzer in Helmond, een multifunctionele accommodatie die is afgestemd op de behoefte van de gemeenschap. Bekijk de video:
Nú is het moment voor duurzaamheid
Uw school op een duurzame manier huisvesten, wat is dat dan? Waarom zou u dat doen? En waar begint u?
Wat is een duurzaam schoolgebouw?
Een duurzaam schoolgebouw is dynamisch, heeft een divers ruimteaanbod, is energiezuinig, minimaliseert afval, is flexibel en multifunctioneel inzetbaar. Een duurzaam schoolgebouw is zo toekomstbestendig en houdt de balans tussen de drie pijlers mens, planeet en opbrengst (‘people’, ‘planet’, ‘profit’).
Flexibiliteit
Door zijn flexibiliteit past het zich aan de veranderende behoefte van het onderwijs aan. “Maar we moeten oppassen dat die flexibiliteit niet te ver wordt doorgevoerd”, zegt Marco van Zandwijk van Waarborgfonds en Kenniscentrum Ruimte voor Onderwijs en Kinderopvang (Ruimte-OK). “Een gebouw dat vooral flexibel en overal geschikt voor moet zijn, loopt het gevaar juist óngeschikt voor alles te worden.”
Verder kijken
Voor een duurzaam schoolgebouw doen scholen er goed aan verder te kijken dan hun eigen belang. Dit door samenwerking te zoeken met partners binnen en buiten het onderwijs. Datzelfde geldt voor andere maatschappelijke instellingen, die voor de invulling van hun behoeften misschien juist wel bij schoolgebouwen terecht kunnen. “Het delen en op elkaar afstemmen van ruimten kan de sleutel zijn tot een betere ruimtebezetting bij alle partijen” stelt Marco van Zandwijk.
Waarom een duurzaam schoolgebouw?
Een toekomstbestendig schoolgebouw klinkt mooi, maar het is ook nodig. Veel schoolgebouwen zijn letterlijk ‘op’. Ze zijn zo verouderd, dat vernieuwing of zelfs vervanging noodzaak is geworden.
Daarnaast zijn we ons er steeds meer van bewust dat grondstoffen eindig zijn. En dat we zuiniger met grondstoffen en energie om moeten gaan als we toekomstige generaties dezelfde mogelijkheden willen bieden als nu.
Wat als u niets doet?
- U wordt aangesproken over de overcapaciteit/leegstand in uw schoolpanden.
- U blijft hoge energiekosten houden.
- Uw school wordt minder aantrekkelijk voor nieuwe leerlingen en nieuwe leraren.
- U krijgt minder leerlingen en dus ook minder bekostiging.
- Uw gebouw is minder gezond om te verblijven. Dit heeft gevolgen voor leerprestaties en gezondheid.
Maar duurzaam is meer dan zuinig omgaan met energie en materialen. Een schoolgebouw kan ook duurzaam zijn door de manier waarop het onderwijs wordt gegeven (lesprogramma, onderwijsvormen), of doordat het zich goed aan kan passen aan toekomstige ontwikkelingen door bijvoorbeeld modulaire bouw. Tenslotte bevordert een duurzaam schoolgebouw uw aantrekkelijkheid als werkgever en school, en is het onmisbaar in een duurzaam lesprogramma.
Ga nu aan de slag
Dit is hét moment om, als u dat niet al deed, met duurzame onderwijshuisvesting aan de slag te gaan.
- Er komen steeds meer regels die u verplichten om uw gebouw te verduurzamen.
- Door technologische ontwikkelingen wordt verduurzaming steeds haalbaarder.
- Sinds 2015 is het onderwijs verantwoordelijk voor het binnen- en buitenonderhoud van de schoolgebouwen.
- Mogelijk stromen er door demografische krimp minder leerlingen in.
- Duurzaamheid is steeds meer een gezamenlijke verantwoordelijkheid, waar maatschappelijk ook steeds meer belang aan wordt gehecht.
- Door de lage rente van dit moment zijn duurzaamheidsinvesteringen beter binnen de budgetten inpasbaar.
Duurzaam denken
"Een duurzaam schoolgebouw vraagt vanaf het begin om een andere manier van denken. Daarom is het erg belangrijk om als schoolbestuur eerst de juiste vragen te stellen en daar vervolgens een goed antwoord op te formuleren", zegt ook Marco van Zandwijk van Ruimte-OK.
Belangrijke vragen voor scholen = stap 1
1. Wat zien we?
Welke ontwikkelingen zijn er? Denk aan technologie (ICT), lesprogramma’s , demografie, onderwijsvormen, klassengrootte, dagindeling enzovoorts, maar ook aan bijvoorbeeld kwaliteitseisen.
2. Wat willen we?
Waar zou het gebouw aan moeten voldoen? Welke wensen hebben leerlingen en medewerkers voor hun leeromgeving nu en in de toekomst? Welke eisen zijn er?
3. Wat hebben we nu?
Aantal vierkante meters, type ruimten, conditie. Zijn er locaties bij andere maatschappelijke instellingen waar we gebruik van kunnen maken? Maar ook: wat kunnen we eventueel financieren? Wat is realistisch? Niets is zo vervelend als een prachtig ideaalplaatje uitdenken en er vervolgens nog geen kwart van kunnen realiseren.
Als de antwoorden op deze vragen helder zijn geformuleerd, kunt u verder met het realiseren van uw duurzame schoolgebouw.
“In andere sectoren zien we dat zo’n aanpak leidt tot vernieuwende oplossingen, waarbij volop gebruikgemaakt wordt van bestaande gebouwen” vertelt Jeroen van Muiswinkel, Sustainable Business Developer van de Rabobank. “Bijvoorbeeld bij de Gemeente Brummen. Al in de ontwerpfase werd daar gekeken naar allerlei ontwikkelingen en in het ontwerp is daar ook rekening mee gehouden. Nu is er de behoefte aan een groter gemeentehuis, in de toekomst zeer waarschijnlijk niet. Door de modulaire bouw kan het gebouw straks deels weer afgebroken worden en voor een andere toepassing worden gebruikt. Daar zijn zelfs afspraken over gemaakt met de bouwer.”
Wat voor mogelijkheden zijn er?
Integrale aanpak van onderwijshuisvesting
Zoals eerder benoemd: “scholen binnen een gemeente zouden met elkaar en met de gemeente moeten werken aan één integraal huisvestingsplan (IHP)” stelt Menno van Noort, sectormanager Onderwijs bij de Rabobank. Wat is er nodig en waarover beschikt men al? Op tijd beginnen met inventariseren welke partijen er verder mogelijk belang hebben en wie er betrokken moeten worden leidt vaak tot vernieuwende oplossingen.
De krachten gebundeld
“Het benaderen van het gebouwenvraagstuk vanuit de bedrijfsvoering (strategisch vastgoedmanagement) is relatief nieuw binnen het onderwijs, de focus ligt immers met name op het primaire proces” zegt Marco van Zandwijk. “Het vraagt om integraal inzicht, een integrale aanpak en een brede kijk.” Met andere woorden, bundel de krachten van alle betrokken partijen. Denk vanuit wat u straks nodig heeft en nu heeft, dan kunt u daarmee aansturen op duurzame verandering op de lange termijn.
Geldstromen komen samen door doordecentralisatie
Gemeenten en scholen kunnen ervoor kiezen om de totale verantwoordelijkheid voor de schoolgebouwen naar de scholen te ‘doordecentraliseren’. “We zien dit op verschillende plekken in Nederland gebeuren.” zegt Menno van Noort. Dit heeft als voordeel dat de verschillende geldstromen die nu bij gemeente én scholen binnenkomen voor onderwijshuisvesting gebundeld worden, waardoor verduurzaming eenvoudiger te bekostigen wordt. Doordecentralisatie kan dus een middel zijn bij de ontwikkeling van een duurzaam schoolgebouw.
Nieuw aandachtsgebied
Volgens Menno van Noort ligt de verantwoordelijkheid voor schoolgebouwen meer bij schoolbesturen dan bij gemeenten. “Doordat er bij gemeenten niet altijd voldoende kennis aanwezig is van het onderwijs, weten zij niet precies hoe schoolgebouwen een bijdrage kunnen leveren aan toekomstgericht onderwijs. Daar staat tegenover dat in het algemeen schoolbesturen vaak onvoldoende kennis hebben van gebouwenbeheer en vastgoed, dat is immers niet hun aandachtsgebied.“ Dat kan een probleem zijn, maar we zien hiervoor ook interessante oplossingen ontstaan, zoals:
- BreedSaam en Building Breda. Deze organisaties beheren de schoolgebouwen binnen de gemeentegrenzen van Breda en zorgen zo voor optimale huisvesting voor het onderwijs in Breda. Breedsaam doet dat voor het primair en speciaal onderwijs, Building Breda voor het voortgezet onderwijs.
- Stichting Maatschappelijk Vastgoed. Deze stichting ontwikkelt huisvesting op maat voor gemeenten en onderwijs instellingen, onder de naam ‘Huren als Eigenaar’. De school huurt als eigenaar en het beheer wordt uitbesteed.
Stop de nieuwbouw-reflex
Als het gaat over het verduurzamen van een schoolgebouw denken betrokkenen vaak snel aan nieuwbouw. Verouderde schoolgebouwen hebben de reputatie dat ze niet meer te gebruiken zijn. Daarnaast klinkt nieuwbouw natuurlijk sexy en gemakkelijk, je begint immers opnieuw. Bovendien is ons hele denken erop gericht, inclusief het Bouwbesluit. De focus van het Bouwbesluit is grotendeels gericht op nieuwbouw.
Verbouwen biedt goede mogelijkheden
Maar ook bestaande schoolgebouwen zijn goed te verduurzamen, zeker gebouwen van voor de jaren zeventig. Ze zijn weliswaar niet goed geïsoleerd, en beschikken ze vaak ook over een goede ruimtelijke kwaliteit, waardoor ze zich relatief gemakkelijk aan laten passen op de gevraagde flexibiliteit.
Nieuwbouw kan altijd nog
Het huidige aantal schoolgebouwen is ruim voldoende, er is zelfs sprake van een overschot. Maar precieze cijfers zijn niet bekend. “Zeker omdat er sprake is van demografische krimp is er geen noodzaak tot uitbreiding. Het uitgangspunt zou daarom verbouw moeten zijn in plaats van nieuwbouw,” stelt Jeroen van Muiswinkel. “Begin met het uitzoeken van de mogelijkheden om te verbouwen, nieuwbouw kan altijd nog.”
“Ook vanwege de volledige (ver)bouwopgave en het aantal nieuwbouwprojecten dat jaarlijks geïnitieerd wordt, zal een duurzame verbetering van de onderwijshuisvesting voornamelijk middels renovatie of vernieuwbouw moeten plaatsvinden.” voegt Marco van Zandwijk toe.
Integraal bouwen
In plaats van het traditionele (ver)bouwproces, waarin u verschillende stappen doorloopt met uiteenlopende partijen, kunt u er ook voor kiezen dit proces te bundelen. Jeroen van Muiswinkel: “U gaat dan voor een integraal contract waarbij één partij of een combinatie van partijen binnen uw kaders het gehele proces aanpakt. Van ontwerp tot onderhoud, alles voor een vaste prijs. De partij waarmee u zaken doet, zoekt dan steeds naar de beste oplossingen.”
Wanneer begint u?
Het liefst leven we allemaal van de één op de andere dag in een volledig duurzame samenleving, met alleen maar duurzame (school)gebouwen en een duurzame toekomst voor iedereen. Maar we moeten ook realistisch blijven. Niet alles verandert meteen en zeker niet alles verandert in het ideale plaatje.
Niets doen is geen optie, maar u hoeft zeker geen splinternieuw schoolgebouw neer te zetten om duurzaam bezig te zijn. Sterker nog, een echt duurzaam schoolgebouw is flexibel en kan door de jaren heen worden aangepast aan de veranderende vraag van het onderwijs.
Om terug te komen op de vragen aan het begin van dit artikel: in het schoolgebouw van de toekomst is zéker nog een klaslokaal te vinden. Verbouwen is absoluut een optie. Maar het begint met inventariseren: welke ontwikkelingen ziet u? Wat zou u willen? En wat heeft u nu? Wij wensen u alvast veel succes met de ontwikkeling en realisatie van uw (duurzame) plannen.
Reageren of meer informatie
Denkt u: mooi verhaal, maar dat lukt toch nooit? Of: wanneer beginnen we? Wij zijn benieuwd naar uw visie op het schoolgebouw van de toekomst en gaan graag het gesprek met u aan.
Met dank aan
Marco van Zandwijk, Kennismanager bij Waarborgfonds en Kenniscentrum Ruimte voor Onderwijs en Kinderopvang (Ruimte-OK). Ruimte-OK is een onafhankelijk kennisloket voor huisvesting van onderwijs en kinderopvang. Ze streven naar kwaliteitsbevordering van de huisvesting vanuit een gezonde exploitatie.
Lees alle artikelen
Hoe ziet het onderwijs van de toekomst eruit? Duurzaam onderwijs leidt kinderen op voor een toekomst waar we nu nog weinig weet van hebben. In duurzame schoolgebouwen, met flexibele docenten, modern lesmateriaal en een schoolbestuur met een visie. Lees de andere artikelen in deze serie en bepaal waar u staat.
Een duurzame toekomst voor het onderwijs
Schoolorganisatie van de toekomst