Was het vroeger een auto of aanhangwagen, tegenwoordig lijkt bijna alles te huur. Lampen, keukens, fietsen en zelfs gevels; je hoeft het niet meer te kopen. Betaal voor gebruik per maand, dag of zelfs seconde. Het zogeheten Product as a service (PaaS) bedrijfsmodel wint aan populariteit en zou een bijdrage leveren aan de circulaire economie. Hoe is dit in de praktijk? Op basis van interviews met tien koplopers verzamelden wij vier belangrijke lessen om PaaS echt circulair te maken.

Onder de koploperbedrijven (zowel Rabobankklanten als niet-Rabobankklanten) zitten startups en volwassen ondernemingen. Aan de hand van de interviews is gebleken dat je de bedrijven in vier typen kunt verdelen die verschillende lessen uit hun bedrijfsmodel trekken. De verdeling wordt gemaakt over twee assen: leeftijd van bedrijf en circulariteitsfocus.

De typen bedrijven zijn:

Innovatieve pioniers: zij passen PaaS toe in nieuwe markten, waar dit niet eerder is toegepast – het zijn dus vooral nog jonge ondernemingen. Tijdens de eerste jaren van hun bedrijvigheid genereren deze ondernemingen veel kennis en data, bijvoorbeeld om handelingskosten te kunnen verlagen of de assemblage van het circulaire product te kunnen verbeteren. Toegewijde transformatoren: volwassen bedrijven die oorspronkelijk lineair waren, maar hun bedrijvigheid nu circulair inrichten. Typerend is dat de toplaag van het bedrijf de circulaire waarden stapsgewijs in zijn PaaS-bedrijfsmodel implementeert. Duurzame marktleiders: de Duurzame marktleiders staan bekend om hun inspanningen voor duurzame producten en een duurzame economie. Het duurzame aspect komt vooral van het product (eerlijk gewonnen materialen, geproduceerd met hernieuwbare energie of claim van verminderde klimaatimpact). Ervaren verhuurders: volwassen en grote bedrijven die vaak al decennia ervaring hebben met verhuurdiensten. Deze bedrijven profiteren nu van de circulaire trend die verhuur als een PaaS-verdienmodel onder de circulaire bedrijfsmodellen schuift, maar hebben op productniveau vaak een beperkte circulaire focus.

Elk type PaaS-bedrijf heeft zijn eigen uitdaging.

De basis voor een circulair PaaS-bedrijfsmodel is een goed werkende retourlogistiek – een systeem dat waarborgt dat het product bij de producent terugkomt zodat deze de onderdelen en materialen kan hergebruiken. Het opzetten van zo’n retourlogistiek is meestal uitdagend, helemaal voor een startup. Een eigen retourlogistiek vraagt immers om een zekere schaalgrootte. Daarnaast helpt een hoge (rest-)waarde van de retourstroom – liefst hoger dan de kosten van de retourlogistiek. Dat is vaker het geval in een B2B-markt voor (bijvoorbeeld) machines dan in een B2C-markt van bijvoorbeeld consumptiegoederen met een hoge omloopsnelheid.

De populaire opinie is dat consumenten zich steeds meer richten op duurzaamheid, daarmee onder andere op PaaS-concepten, en de transitie naar een circulaire economie stimuleren. Uit onze interviews kwam naar voren dat dit alleen een bijkomend voordeel is voor consumenten – net overigens als voor sommige producenten.

Waar circulariteit voor de Toegewijde transformator misschien op één staat, is zij voor de consument minder belangrijk dan gemak of kosten. Volgens geïnterviewde bedrijven gaan consumenten er in toenemende mate vanuit dat een product al op een goede wijze is geproduceerd. Klanten willen juist ontzorgd worden en hebben niet het geld om grote investeringen te doen. Een kleiner maandelijks bedrag biedt dan uitkomst.

Niet elke klant gaat voor het maandelijkse gemak. Overheden zijn een grote potentiële klant, maar overheidsbudgetten werken op een manier dat éénmalige kapitale uitgaven de voorkeur hebben boven periodieke operationele uitgaven. Daarmee heeft de Toegewijde transformator die zich richt op formele instituten als overheden een uitdaging door regelgeving en beleid.

Een duurzaam product van een Duurzame marktleider maakt dit nog niet tot een circulair product. Een voorwaarde voor het sluiten van kringlopen is dat de Duurzame marktleider die PaaS toepast direct of indirect invloed heeft op het productieproces. Bijvoorbeeld als het gaat om het verbeteren van het ontwerp. Dit is een stapsgewijs proces van trial en error op basis van ervaringen en verzamelde data over gebruik, slijtage en noodzakelijke servicebeurten. Dit proces kan worden versneld en verbeterd door het product en de onderdelen te monitoren met behulp van sensoren of door materialen en onderdelen van de producten te standaardiseren.

Huidige wet- en regelgeving is nog op lineaire productieprocessen geijkt. Zo moet een bedrijf dat gerefurbishede producten verkoopt of verhuurt btw betalen. Belasting wordt dus meermaals betaald: voor het nieuwe product en voor het gerefurbishede product. Om circulariteit te stimuleren, zou de overheid een lagere btw of helemaal geen btw moeten rekenen voor producten waarin grondstoffen zijn hergebruikt.

Ervaren verhuurders hebben weinig ruimte om circulaire activiteiten, zoals demontage en herfabricage, toe te passen. Deze handelingen zijn vaak arbeidsintensief, waardoor het voor sommige producten niet interessant meer is om deze te repareren. Een lagere belasting op arbeid en een hogere belasting op gebruik van nieuwe materialen stimuleren circulaire activiteiten.