Godelieve Spaas

Week 15, Schuld, boete en rente

Een jaar of vijftien geleden ontmoette ik Devon. Ze zat in een periode van Wintering zoals Katherine May dat noemt in haar gelijknamige boek: “Er zitten gaten in het weefsel van de alledaagse wereld, en soms val je daar doorheen, niet door schuld maar door omstandigheden, en dan kom je terecht. in een seizoen van kou.”
Devon zat in een braakliggende periode in haar leven en voelde zich afgesneden van de wereld en buitenspel gezet. Ze had even geen idee hoe ze verder moest.
Ik zag in haar een super getalenteerde vrouw die, als ze de tijd kreeg om te herstellen, veel voor mensen en de wereld zou kunnen betekenen. Maar tijd is geld en geld had ze niet. Dus besloot ik om, samen met een vriend, Devon een jaar lang een inkomen te lenen. Zo kon ze rustig ‘winteren’ en haar weg naar het voorjaar vinden.

Het voorjaar
Een paar jaar later ging het weer goed met haar. Ze schreef prachtige gedichten en was begonnen met schilderen. Haar eerste solo tentoonstelling was aanstaande. Ze kon voorzien in haar eigen levensonderhoud maar verdiende bij lange niet genoeg om ons terug te betalen.

_{Devon Reid, Openings, Québec 2015}

Toen we daar met elkaar over in gesprek gingen bleken we op z’n zachts gezegd niet helemaal op één lijn te zitten. Ik was teleurgesteld dat ik mijn geld niet terug zou krijgen maar ik zag ook wel dat ze het echt niet kon betalen. Een typisch geval van pech vond ik. Daar keek de vriend anders naar. Hij vond dat Devon betere keuzes had moeten maken. Als ze het ondernemender had aangepakt dan was terug betalen geen probleem geweest.

We maakten in die tijd deel, alle drie deel uit van een groep die experimenteerde met allerlei nieuwe vormen van ondernemen. We geloofden dat ondernemerschap iedereen de mogelijkheid gaf om hun droom te realiseren. Voor hem was het helder, ze kreeg nog een jaar en dan moest ze alles met rente terug betalen. Hij was ervan overtuigd dat hij haar hielp met zijn ultimatum omdat ze daardoor zakelijker keuzes zou leren maken. Voor mij voelde het alsof hij haar strafte voor haar keuzes.
De eerste barsten in mijn onwankelbare geloof in ondernemerschap vertoonden zich.

_{Rabo Kunstcollectie Jan van Munster}

Eigen schuld
Devon had haar eigen opvatting over de situatie. Ze vond dat wij net zo goed verantwoordelijk waren voor het ontstaan van haar schuld als zij. Ze voelde zich in de steek gelaten door het ultimatum en mijn teleurstelling. Het was niet alleen haar probleem maar ons probleem en dus moesten we het ook samen oplossen. Ik begreep in eerste instantie niet waarom ze mij mede verantwoordelijk maakte. In mijn toenmalige wereldbeeld was schuld de verantwoordelijkheid van degene die de schuld aangaat. Niet van de schuldeiser, tenzij het om zoiets als rommel-hypotheken gaat natuurlijk.

Volgens van Dale, maar ook volgende de wet is een schuld een financiële verplichting tegenover een ander; en dus niet met een ander. Je steekt je in de schulden en dat brengt de (morele) verplichting met zich mee om af te lossen. Immers belofte maakt schuld en als je die verplichting niet nakomt moet je boete doen. Dan ben je schuldig.

Dat soort woorden kom ik ook tegen in de afspraken met mijn bank over de hypotheek. Ik moet bijvoorbeeld een boete betalen als ik mijn hypotheek sneller af wil lossen dan de afgesproken 20 jaar omdat de bank dan rente inkomsten misloopt. Dat geldt ook als ik de hypotheek over wil sluiten tegen een lagere rente. De bank beslist of ik mijn huis wel of niet mag verhuren, want zolang mijn huis hun onderpand is, heb ik niet de volledige zeggenschap over mijn huis.
Schuld aan een misdrijf is, net als schuld aan een bank, je eigen schuld. Degene die de daad pleegt is verantwoordelijk. Niet degene die de gelegenheid biedt of de context bepaalt.

Ik ben omdat wij zijn
Dit sluit aan bij de Westerse levensvisie dat 'ik' los staat van het collectief, waaruit voortvloeit dat we vinden dat we succes, falen en schulden aan onszelf te danken hebben.

_{Rabo Kunstcollectie Jan van Munster}

In Zuid Afrika kijken ze daar anders naar. Hun grondwet van 1993 verwijst naar de principes van Ubuntu. Dat is een levensfilosofie die uitgaat van ‘ik ben omdat wij zijn’.  Dat betekent dat ‘ik’ niet bestaat zonder de ander, zonder het collectief. Alles wat je doet, doe je in relatie met de ander en het grotere geheel. Dus als je een bedrijf wilt starten, of een schuld aangaat dan doe je dat met en voor de gemeenschap. En of iets goed of fout is kun je alleen in gesprek met elkaar uitvinden. Dat resulteert in een moraal waarin niet de daad zelf maar de gevolgen van een daad bepalen of die goed is of niet (Antjie Krog 2006 van der Leeuw lezing).

_{Jan van Munster}

De Waarheids- en Verzoeningscommissie, die Nelson Mandela na de apartheid instelde, is gebaseerd op Ubuntu. En stelt de vraag: wat is goed voor de samenleving: elkaar vergeven of elkaar veroordelen? Straffen of vergeven? Gelatenheid of betrokkenheid? Tijdens een van de bijeenkomsten van deze commissie sprak  Cynthia Ngewu. Haar zoon, Christopher Piet, werd in 1986 door de veiligheidspolitie vermoord. Toen de man die haar zoon had vermoord om vergiffenis smeekte, antwoordde zij:
“Die zogenoemde verzoening... als ik het goed begrijp... als het wil zeggen dat die dader, de man die Christopher Piet heeft vermoord, als het wil zeggen dat hij weer mens wordt, deze man, zodat ik, zodat wij allemaal onze menselijkheid terugkrijgen... dan ben ik het ermee eens, dan ben ik er helemaal voor.”

_{Rabo Kunstcollectie, Jan van Munster, Ronde tweehoek 1985}

Door de lening had Devon zich afhankelijk gevoeld en was een gesprek met ons uit de weg gegaan. Ze wist al heel snel dat ze het niet zou kunnen terug betalen. Haar schaamte daarover en haar verlangen om dat jaar doorbetaald te krijgen leken sterker dan onze relatie.
Wat in vriendschap was ontstaan veranderde, door ideeën over schuld, rente en boete, in een relatie waarin we elkaar in de greep hielden van wederzijdse schuldgevoel, macht en onmacht.

Devon en ik gingen het gesprek aan, met z’n tweeën. De vriend deed niet mee. Hij stuurde een jaar later de deurwaarder op haar af.
Onze gesprekken, die kwetsbaar, confronterend en liefdevol waren, maakten voor ons beiden een aantal dingen helder. Het klopt niet dat een schuld hebben betekent dat je zeggenschap verliest over datgene waar je de schuld voor aangaat. Een lening geven aan iemand betekent dat je iets geeft om iets mogelijk te maken, om iets te laten ontstaan of groeien. Dat vraagt om wederzijds vertrouwen en om een liefdevolle relatie waarin je gezamenlijk de bedoeling van de lening respecteert en koestert.

‘Wintering’ overkomt je, dat is geen keuze. De bedoeling was dat Devon zich een jaar lang vrij zou voelen. Vrij om de volgende fase in haar leven te ontdekken en vorm te geven. Dat vroeg om onvoorwaardelijkheid van mijn kant. Vrij zijn betekent ook een armlastige kunstenaar mogen worden. Ik kan niet iemand straffen of boete laten doen als die een keuze maakt die mij niet goed uitkomt.

Het maakte ook duidelijk dat ondernemerschap niet het antwoord op alle vragen is of de beste weg naar het goede leven is. Ook dingen waar geen vraag naar is, waar mensen geen geld voor over hebben, zijn van waarde. En kunst hoort daar zeker bij.

_{Rabo Kunstcollectie, Merijn Bolink}

Nog even terug naar de banken. Banken leven van schuld, dat is hun verdienmodel. Banken dienen de samenleving en de economie, ze helpen mensen en bedrijven in tijden van ‘wintering’. Ze lenen je geld als je een volgende stap in je leven wilt maken: een huis kopen, een bedrijf beginnen, laten groeien of verduurzamen. Ze denken zelfs mee hoe je dat het beste kunt doen voor jezelf, je bedrijf en de samenleving. De Rabobank spreekt zelfs van ‘Growing a better world together.’ Ben je dan als bank niet mede verantwoordelijk voor je daden én de gevolgen daarvan? Schulden aangaan doe je samen, net als rente bepalen en boeten als het mis gaat. Alleen zo kunnen schulden de wereld beter maken.