Onderzoek
Oorlog in Oekraïne beïnvloedt energietransitie op verschillende manieren
De oorlog tussen Rusland en Oekraïne heeft zowel versnellende als vertragende effecten op de energietransitie. De overheid kan verschillende maatregelen nemen om vertragende effecten te verkleinen en stimulerende effecten te ondersteunen.
In het kort
Gevolgen van de oorlog op de leveringszekerheid, energie-afhankelijkheid en de economie
De oorlog tussen Rusland en Oekraïne heeft naast een grote humanitaire impact ook gevolgen op andere gebieden. Zo zorgt de oorlog voor onzekerheid over de toekomst. Daarnaast zijn er sancties opgelegd tegen Rusland en kiezen veel bedrijven er vrijwillig voor om hun activiteiten in of met Rusland te beperken. Dit zorgt ervoor dat de handel met Rusland sinds het uitbreken van de oorlog sterk is afgenomen (zie figuur 1).
De onzekerheid en de afgenomen handelsstromen met Rusland hebben vervolgens een impact op de leveringszekerheid van energiedragers (zoals aardgas, olie en steenkool) en sommige andere (bulk-)goederen. In dit artikel verstaan we onder leveringszekerheid de ononderbroken beschikbaarheid van goederen tegen een betaalbare prijs. De prijzen van steenkool en aardgas hebben de afgelopen tijd recordhoogten bereikt. Ook zijn ze volatieler geworden. Alhoewel de prijzen van deze energiedragers al sinds de zomer van 2021 sterk zijn gestegen, heeft de oorlog dit effect nog eens versterkt. Ook de prijs van ruwe olie is door de oorlog gestegen. Bovendien verwachten we dat de prijzen van energiedragers langere tijd hoog zullen blijven. Daarnaast kunnen we niet uitsluiten dat de toevoer van Russisch aardgas naar Europa en Nederland wordt stopgezet, wat verstrekkende gevolgen kan hebben.
Hogere prijzen van aardgas en steenkool zorgen in Nederland voor hogere elektriciteitsprijzen, aangezien de inzet van deze energiedragers vaak de prijzen op de elektriciteitsmarkt bepalen. In de gebouwde omgeving leiden hogere aardgasprijzen tot hogere kosten voor het verwarmen van woningen en kantoren. Daarnaast leiden de hogere energieprijzen tot hogere prijzen van producten die onderdeel zijn van de warmtetransitie in de gebouwde omgeving, zoals isolatiemateriaal. Gemotoriseerd transport is ook duurder geworden en daardoor zijn producten die moeten worden getransporteerd ook duurder. Tot slot hebben bedrijven te kampen met een combinatie van hogere energie- en transportkosten, verstoorde logistieke ketens en in sommige gevallen ook met een tekort aan bepaalde halffabricaten. Dit leidt tot hogere productiekosten en verstoorde productieprocessen. Hierdoor komen bedrijven in sommige sectoren in directe problemen, waardoor zij zich gedwongen zien om hun productie te verlagen of zelfs (tijdelijk) helemaal stop te zetten. Dit alles heeft een grote invloed op de economie.
Samengevat kunnen we vier gevolgen van de oorlog identificeren die op hun beurt weer een effect hebben op de energietransitie. Deze gevolgen lichten we toe in tabel 1.
Effect op de energietransitie
Wat is het effect van dit alles op de energietransitie en het behalen van de klimaatdoelen in Nederland? Tabel 2 beschrijft dit op kwalitatieve wijze door verschillende effecten te benoemen die voortvloeien uit de hierboven beschreven gevolgen van de oorlog. Vervolgens staat beschreven hoe deze effecten zich op kortere en langere termijn kunnen uiten. (+) geeft aan dat een bepaald effect een positieve uitwerking heeft, (-) geeft aan dat het effect de energietransitie en het behalen van de klimaatdoelstellingen vertraagt. De laatste kolom van de tabel beschrijft maatregelen die de overheid kan nemen om ervoor te zorgen dat de energietransitie niet wordt vertraagd.
Via tegenstrijdige factoren beïnvloedt de oorlog de energietransitie
Samenvattend kunnen we zeggen dat de oorlog geen eenduidige invloed heeft op de energietransitie. Aan de ene kant is er een sterke (prijs-)prikkel tot energiebesparing en substitutie van dure fossiele brandstoffen door goedkopere hernieuwbare energiedragers. Zo is de Nederlandse overheid een bewustwordingscampagne voor energiebesparing gestart. Aan de andere kant wordt het ook interessanter om te investeren in de exploitatie van nieuwe gas- en olievelden en kunnen korte-termijnacties die zijn gericht op het garanderen van leveringszekerheid leiden tot een toename van investeringen in fossiele energie(-infrastructuur) die niet te rijmen zijn met de omslag naar een hernieuwbaar energiesysteem. Daarnaast is niet iedereen in staat om te investeren in verduurzaming, zelfs als de wens er wel is. De Nederlandse overheid heeft bovendien vanwege bezorgdheid over de betaalbaarheid van de energierekening besloten tot de algemene maatregel van tijdelijke belastingverlaging op energie, wat de prikkel tot verduurzaming verkleint. Of de oorlog in Oekraïne de energietransitie uiteindelijk gaat versnellen, is op dit moment dus niet te zeggen. Zoals aangegeven, zijn verschillende beleidsmaatregelen mogelijk die de negatieve gevolgen van de oorlog voor de energietransitie beperken en de positieve effecten juist versterken.