Innovaties nodig voor een winstgevende Nederlandse champignonteelt

De oogst van champignons voor de Europese versmarkt vindt bijna altijd handmatig plaats. Dat betekent dat de concurrentiepositie van landen met hoge uurlonen voortdurend onder druk staat. In Nederland bestaat de kostprijs van geplukte champignons voor ongeveer de helft uit arbeidskosten. Omdat de uurlonen in Polen ongeveer de helft lager liggen dan in Nederland, is een groot deel van de champignonproductie voor de Europese versmarkt daarom de afgelopen twintig jaar verschoven van Nederland naar Polen.

Het verschil in loonkosten kan voor een klein deel worden gecompenseerd door een hogere arbeidsproductiviteit, maar het verschil blijft groot. Daarom zoeken de ongeveer tachtig overgebleven Nederlandse champignonbedrijven die oogsten voor de versmarkt naar manieren om de arbeidsproductiviteit te verhogen. Randvoorwaarden zijn dat zowel de kwaliteit van champignons als de arbeidsomstandigheden op peil moeten blijven.

Deze zoektocht naar arbeidsbesparing is al tientallen jaren bezig. Vele initiatieven met robotisering van de oogst zijn al de revue gepasseerd en waren al vanaf de Champignondagen 1984 (de handelsbeurs voor de branche) te zien. Tot een grote doorbraak heeft dat nooit geleid.

Kortgeleden zijn door toeleveranciers twee nieuwe productiesystemen op de markt gebracht. De eerste Nederlandse teeltbedrijven hebben inmiddels in deze systemen geïnvesteerd. Door de leveranciers wordt veel nadruk gelegd op de verschillen tussen de systemen, maar laten we eerst eens naar de overeenkomsten kijken.

Voor beide systemen geldt allereerst dat ze de oogsthandeling onderverdelen in (1) plukken, (2) afsnijden van het voetje, (3) sorteren en (4) verpakken. Een gevolg hiervan is dat het plukken niet meer met één hand, maar met beide handen plaatsvindt. Op dit moment kijken de ontwerpers naar de mogelijkheden om tenminste een deel van deze handelingen te gaan automatiseren/robotiseren.

Een tweede overeenkomst van de systemen is dat het ingroeien van de dekaarde in aparte teeltcellen plaatsvindt. De nieuwe systemen voor oogstautomatisering zijn daarmee alleen nodig in de cellen met oogstbare champignons in de laatste drie tot drie en halve week van de teelt. De grote investeringen in de oogstautomatisering zijn dus niet nodig in alle cellen, maar voor ongeveer tweederde van het aantal cellen.

Een derde overeenkomst is dat in beide systemen een manier is gevonden om de compost van de ingroeicellen naar de plukcellen over te brengen. Hoewel de apparatuur van elkaar verschilt, blijven matten in beide systemen de basis van het transport voor het overbrengen van de compost.

Schuifladensystemen zijn niet nieuw. Zo’n 40 jaar geleden werden ze ook al eens gebruikt. De versie die nu is ontworpen is veel moderner, maar in de kern heeft het nieuwe systeem nog steeds een aantal kenmerken van toen. In het nieuwe systeem beweegt een compleet bed, terwijl de oogstmedewerkers stabiel op een plateau staan. De oogstmedewerkers plukken met beide handen champignons van het bed en zetten ze in een ronddraaiende schijf (zie foto 1). De champignonvoetjes worden automatisch op maat afgesneden en de champignons gaan via transportbanden individueel naar een goed verlichte verpakkingshal waar ze worden gesorteerd en verpakt. De belangrijkste verschillen met de gangbare manier van champignons oogsten:

Bij het kantelbeddensysteem is het champignonbed in de oogstcellen in tweeën gedeeld. De normale breedte van een champignonbed is ongeveer 140cm, bij een kantelbed is dat ongeveer 70cm. Het bed wordt schuin gezet op het moment dat de oogstmedewerker champignons gaat plukken (zie foto 2). Deze plukarbeid vindt plaats op een verrijdbare lorrie die bediend wordt door de oogstmedewerker. Er is vervolgens een transportband voor het “halve” bed waarmee de champignons worden afgevoerd naar een verpakkingshal. Ook bij dit systeem plukken de oogstmedewerkers met twee handen, gebeurt het afsnijden van de voetjes automatisch en is er geen verpakking meer nodig in de oogstcel.

Een belangrijk bedrijfskundig verschil met het ladensysteem is dat de oogstmedewerkers in het kantelbeddensysteem langs de bedden gaan. In het ladensysteem gaan de bedden langs de oogstmedewerkers.

In de sector is veel belangstelling voor de nieuwe oogstsystemen. Hoe zullen ze gaan presteren? En welke bedrijfsopzet is daarvoor nodig? Veel ondernemers en betrokkenen maken een vergelijking tussen de twee systemen. Zo’n vergelijking is lastig, omdat de ondernemers waar de nieuwe systemen nu zijn geïnstalleerd andere overwegingen (arbeidstijden, aantal vluchten, bestaand gebouw/nieuwbouw, investeringshoogte) meenamen in hun investeringsbeslissing.

Belangrijker lijkt het ons om na te gaan óf en in hoeverre de nieuwe systemen een aanzienlijke verbetering geven van de arbeidsproductiviteit, zonder afbreuk te doen aan de productkwaliteit en arbeidsomstandigheden. Daarnaast lijken beide systemen moeilijk inpasbaar op bestaande bedrijven. Nieuwbouw is zo goed als noodzakelijk om te voorzien in een voldoende ruime sorteer- en verpakkingshal.

Verder is vooral van belang hoe en wanneer verdere robotisering zal komen. Daarmee kunnen namelijk nog meer kostenbesparingen en/of kwaliteitsverbeteringen worden bereikt.

Zijn beide nieuwe systemen dé oplossing voor de concurrentiepositie van Nederland? Dat is niet te voorspellen. Misschien zijn er nog andere innovaties mogelijk. En uiteraard zal de uiteindelijke kostenbesparing op moeten wegen tegen de meerkosten van de investering om een stap vooruit te betekenen voor de concurrentiepositie van de Nederlandse champignonteelt.

Wat er ook gebeurt: het is bewonderenswaardig dat de toeleverende industrie samen met teeltbedrijven blijft zoeken naar een rendabele toekomst.