Opinie

Was verplichting om gas in roebels af te rekenen Russische misrekening?

14 april 2022 17:37 RaboResearch

De Russische eis om gas in roebels te betalen heeft economisch weinig effect. Aan de toegang tot euro’s en dollars door gas te exporteren verandert de eis namelijk niets.

Russisch gas

Rusland verraste westerse afnemers van gas eind vorige maand met de eis om dit gas – en in navolging daarvan ook andere grondstoffen – voortaan in roebels af te rekenen. Over de achtergrond van dit besluit blijft veel onduidelijkheid bestaan. De consensus lijkt te zijn dat Rusland met deze stap de koers van de roebel wil ondersteunen. Voordat landen in roebels kunnen betalen, moeten zij deze valuta immers eerst aankopen op financiële markten. Hierdoor stijgt de koers van de roebel. Een alternatieve verklaring is dat Rusland met de eis om in roebels te worden betaald wil voorkomen dat euro’s binnenkomen op geblokkeerde rekeningen.

Beide verklaringen zijn niet bevredigend, omdat er – zeker met betrekking tot het betalen van gas – feitelijk weinig verandert ten opzichte van de bestaande situatie. Om te begrijpen waarom dit zo is, moeten we kijken naar de manier waarop internationale betalingen tussen commerciële banken worden afgewikkeld. Grote banken houden om het internationale betalingsverkeer te faciliteren rekeningen aan bij een groot aantal buitenlandse banken. Omdat niet elke bank een rekening heeft bij elke andere bank in de wereld, verlopen internationale betalingen – zeker tussen kleinere banken – vaak stapsgewijs.

Eurorekening

Als een Europese afnemer van gas een bedrag in euro’s overmaakt naar een rekening bij banken als Gazprombank of Sberbank, dan stijgt niet alleen het saldo van de ontvanger bij deze Russische bank, maar ook het saldo van deze Russische bank op een eurorekening bij een andere bank. Deze eurorekening kan worden aangehouden bij een bank in de eurozone, maar ook daarbuiten. De figuur laat zien hoe bankbalansen veranderen bij het afwikkelen van de betaling van het gas. Aangezien de betaling van gas wordt afgewikkeld via banken die niet onder de Europese sancties vallen, kan de Russische ontvanger (als deze niet zelf onder de sancties valt) de zo ontvangen euro’s besteden, inwisselen in roebels of inwisselen in andere valuta.

Figuur 1. Verandering bankbalansen bij afwikkelen internationale betaling gas

Figuur 1. Verandering bankbalansen bij afwikkelen internationale betaling gas
Bron: RaboResearch

Gazprombank

Na weken van onduidelijkheid is inmiddels meer bekend over de precieze invulling van de verplichting om gas in roebels af te rekenen. Europese afnemers van gas moeten rekeningen openen bij Gazprombank. Ze storten het te betalen bedrag in euro’s op een eurorekening bij Gazprombank, wisselen het om in roebels, en betalen daarmee het afgenomen gas. Net als in het verleden stijgt bij het overmaken van euro’s naar de rekening bij Gazprombank ook het saldo van deze Russische bank op een eurorekening bij een andere bank. De situatie nadat de Europese afnemer alle betalingen in euro’s en roebels heeft verricht, is precies gelijk aan de oude situatie, wanneer Rusland zelf alle ontvangen euro’s in roebels had omgewisseld. Het belangrijkste verschil is dat de uitvoering is verplaatst van Russische exporteurs naar westerse afnemers.

Goudvoorraad

De uitdaging voor Rusland is niet om aan roebels te komen – hier heeft het land via de Russische centrale bank onbeperkte toegang toe – maar om aan harde valuta zoals euro’s en dollars te komen en deze buiten de invloedssfeer van westerse landen te houden. Door sancties is ongeveer de helft van de reserves van de Russische centrale bank bevroren. De overgebleven reserves bestaan vooral uit de aanzienlijke Russische goudvoorraad en reserves in renminbi. Westerse tegenpartijen mogen niet langer (direct) zaken doen met de Russische centrale bank. Dit heeft het doen van steunaankopen in internationale financiële markten voor Rusland verder bemoeilijkt. Recente cijfers laten zien dat de handel in roebels vrijwel volledig is stilgevallen, behalve op de binnenlandse Russische markt.

Doordat Rusland is afgesneden van een belangrijk deel van zijn reserves, is het sterk afhankelijk geworden van inkomsten uit de export van energie en grondstoffen. Zolang gasinkomsten blijven binnenkomen via banken die niet onder de sancties vallen, behoudt Rusland een belangrijke bron van euro’s en dollars.

Inkomsten in euro’s en dollars

Om de hand te kunnen leggen op harde valuta en de koers van de roebel te kunnen ondersteunen (het eerste is daarbij vermoedelijk belangrijker dan het laatste), heeft de Russische centrale bank Russische exporteurs eind februari verplicht om minimaal 80 procent van hun inkomsten in euro’s en dollars om te wisselen in roebels. Deze maatregel treft private Russische bedrijven, en niet hun Europese afnemers. De maatregel heeft echter geen invloed op inkomsten uit de gasexport. Die verloopt namelijk via Gazprom, waarover de Russische staat via een meerderheidsbelang directe zeggenschap heeft. Ook zonder verplichting om gas in roebels af te rekenen, heeft Rusland toegang tot deze inkomsten, en kan het de roebel hiermee – binnen de beperkingen van het sanctiepakket – ondersteunen.

Door de verplichting aan Russische exporteurs om euro’s en dollars om te zetten in roebels en door het sterk beperken van mogelijkheden voor Russische particulieren om roebels in te wisselen voor harde valuta, heeft Rusland zich verzekerd van voldoende euro’s en dollars om essentiële import te kunnen blijven betalen. Door de ingestelde restricties kan Rusland bovendien de koers van de roebel in belangrijke mate zelf bepalen, zolang de inkomsten uit de export van gas en andere grondstoffen op peil blijven. Het opveren van de koers van de roebel moet dan ook niet worden gezien als een marktuitkomst maar als ‘monetair theater’. Het is het gevolg van het instellen van kapitaalrestricties, verplicht aanbod van roebels op de valutamarkt door Russische exporteurs, en het stilvallen van handel in de roebel buiten Rusland.

Economisch zinvol?

Het blijft gissen naar de precieze achtergrond van de eis om gas in roebels af te rekenen. Economisch zinvol lijkt de eis niet te zijn. De maatregel lijkt ondoordacht, maar het is ook goed mogelijk dat deze nooit (of slechts indirect) economisch gemotiveerd is geweest. Misschien was zij bedoeld als rookgordijn, om de aandacht af te leiden van het feitelijke probleem: dat Rusland met de gasexport nog altijd toegang heeft tot een belangrijke bron van euro’s en dollars. Of misschien hoopte Poetin Europa met blufpoker onder druk te zetten om sancties af te zwakken. Het is ook mogelijk dat Rusland het toezicht op en de zeggenschap over internationale betalingen wil centraliseren met de bedoeling de inkomsten in harde valuta aan het zicht van het buitenland te onttrekken. Of was de eis vooral bedoeld om de populariteit van Poetin in eigen land te stutten? In een land waar verder weinig successen vallen te melden, zal de aankondiging ongetwijfeld PR-waarde hebben.