Onderzoek
Hoe houden we de Waddeneilanden leefbaar?
Het is herfstvakantie en traditioneel zitten de veerboten naar onze Wadden dan weer overvol. En dat is goed voor de economie van de eilanden, maar heeft ook een keerzijde. Want op de beperkte oppervlakte van de Waddeneilanden staat de balans tussen de economie, de natuur en de mensen onder druk. Regionaal onderzoeker Rogier Aalders legt in dit artikel uit waarom dit zo is en wat eraan te doen valt.
Het aantal bezoekers en overnachtingen op de Waddeneilanden is de afgelopen decennia hard gestegen. Na de initiële klap van de coronamaatregelen kwam de groei van het aantal toeristen in de zomer van 2020 zelfs in een versnelling en waren de bezoekersaantallen in de afgelopen jaren onverminderd hoog. Deze bezoekers vormen dé inkomstenbron van de eilanden en hoe meer bezoekers, hoe meer inkomsten. Maar volgens Aalders trekt het grote aantal toeristen een wissel op de leefbaarheid op de eilanden. “Meer mensen betekent meer druk op de natuur en de infrastructuur, meer afval en meer vraag naar verblijfsaccommodaties en vakantiehuizen. En daardoor neemt de vraag naar de toch al beperkt beschikbare ruimte toe.”
Eenzijdige dus kwetsbare economie
De groei van de bezoekersaantallen maakt de economie van de eilanden nóg afhankelijker van toerisme dan ze al was. Aalders: “Toerisme is hier nu eenmaal het belangrijkste en meest logische product en de toeristische markt groeit. Maar deze eenzijdigheid maakt de economie wel kwetsbaar. Denk aan het voorjaar van 2020 toen corona het land lam legde. De concentratie van het toerisme in de zomer versterkt deze kwetsbaarheid nog eens. Ook in het schouderseizoen zijn de eilanden populair, maar van oktober tot maart is het een stuk rustiger. Pogingen tot verbreding van het seizoen zijn wel degelijk geslaagd, maar de zomer is en blijft het hoogseizoen. Dan moet het gebeuren. Een slechte zomer heeft daardoor grote impact op de economie. Bovendien gaat een eenzijdige economie gepaard met een eenzijdige vraag naar arbeid. Er zijn op de Waddeneilanden minder banen voor hbo- en vooral wo-opgeleiden en er zijn minder mogelijkheden om door te groeien of om een carrièreswitch te maken. Dat maakt de economie vanuit werknemersperspectief minder aantrekkelijk. Om al deze redenen is verbreding van deze economie belangrijk.”
Woningmarkt op Wadden nog ontoegankelijker
Een ander groot economisch knelpunt op de Wadden is de woningmarkt. Net als in de rest van Nederland zijn er te weinig huizen om te voldoen aan de vraag. Maar op de eilanden spelen drie factoren die dit tekort nog vergroten, vertelt de onderzoeker. “Ten eerste doet een deel van de huizen dienst als vakantiehuis of personeelshuis. Die huizen zijn dus niet beschikbaar voor de bewoners van de eilanden en staan een deel van het jaar leeg. Ten tweede is het op de eilanden moeilijker en duurder om extra huizen te bouwen. Behalve Texel zijn de Waddeneilanden grotendeels benoemd tot Natura2000-gebied, wat nieuwbouw bemoeilijkt. Daarnaast zorgt de overtocht van materialen en bouwvakkers voor extra hoge bouwkosten. Ten derde is het voor werknemers op de eilanden belangrijker om ook op de eilanden te wonen of in elk geval te overnachten. Er zijn geen uitwijkmogelijkheden met een iets langere reistijd, zoals in andere delen van het land.”
Jongeren verlaten de eilanden
Door het tekort aan huizen en de prijsstijgingen die daarmee gepaard gaan, is het vooral voor jongeren en jongvolwassenen haast onmogelijk om een geschikt en betaalbaar huis te vinden, gaat de onderzoeker verder. “Daardoor verlaten zij de eilanden. Een direct gevolg daarvan voor ondernemers is dat het tekort aan personeel groter wordt, maar het leidt ook tot minder draagvlak voor voorzieningen. Denk vooral aan voorzieningen voor jongeren zoals scholen, verenigingen, speeltuinen en uitgaansgelegenheden, maar ook aan zorgvoorzieningen voor de vergrijzende bevolking. Als deze voorzieningen verdwijnen, worden de eilanden minder aantrekkelijk om te wonen en ontstaat een vicieuze cirkel.”
Alles hangt met elkaar samen
Deze uitdagingen staan volgens Aalders niet los van elkaar en kunnen het beste integraal worden aangepakt. “Er zijn meer geschikte en betaalbare huizen nodig, zodat meer mensen die dat willen op de eilanden kunnen blijven wonen. Dit raakt sterk aan de beschikbaarheid van personeel, het draagvlak voor voorzieningen en de toenemende vergrijzing en mantelzorg. Daarnaast is voldoende en gevarieerd onderwijsaanbod cruciaal, zodat vooral jongeren en jongvolwassenen meer perspectief hebben. Ook dit raakt de economie, want een ruimer en breder onderwijsaanbod zorgt voor meer en breder geschoold personeel. Voldoende voorzieningen, zoals zorgvoorzieningen, verenigingen en kinderopvang, dragen bij aan de leefbaarheid voor zowel gezinnen als ouderen. Verder zijn voldoende en goed getimede veerverbindingen essentieel, zodat bezoekers, werknemers en scholieren op geschikte tijden van en naar de eilanden kunnen. Dit vergroot de arbeidsmarkt en maakt de economie minder afhankelijk van mensen op de Wadden. Bovendien is uitbreiding van het elektriciteitsnet nodig, zodat ondernemers hun activiteiten kunnen elektrificeren en elektrische veerdiensten mogelijk worden.”
Meer samenwerking tussen ondernemers nodig
Om de knelpunten te kunnen oplossen, is het hard nodig dat ondernemers op de eilanden meer gaan samenwerken, zegt de onderzoeker. “Deze knelpunten raken niet alleen de ondernemers en de economie, maar ook de leefbaarheid op de eilanden in het algemeen. Niet voor niets is er voor de Waddeneilanden een zogeheten Regio Deal, die als doel heeft om de brede welvaart op de eilanden te verbeteren. Er is dan ook veel samenhang tussen de plannen in de Regio Deal en de behoeften van de ondernemers die we voor ons rapport hebben gesproken. Daarom is het belangrijk om ondernemers snel aan de Regio Deal te verbinden. Dit moet niet versnipperd gebeuren, maar verenigd, met een gezamenlijk geluid. Er is, kortom, meer samenwerking tussen ondernemers nodig.”
‘Economic board light’
Maar het gaat niet alleen om de samenwerking tussen ondernemers alleen, benadrukt Aalders. “Ook de samenwerking tussen ondernemers, het onderwijs en de overheid, en tussen de eilanden onderling, is gebaat bij een officieel economisch samenwerkingsverband voor de lange termijn. Denk aan een ‘economic board light’, dat in andere delen van Nederland bijvoorbeeld succesvol is. Zo’n board kan bijdragen aan een gezamenlijk geluid van ondernemers naar de overheid toe en het kan er ook voor zorgen dat de overheid ondernemers tijdig bij haar plannen betrekt. Een eenduidig geluid wil overigens niet zeggen dat de behoeften van alle ondernemers hetzelfde zijn. Er zijn overeenkomsten, maar ook verschillen tussen de eilanden en de branches. Het is echter wel belangrijk om hier vanuit gezamenlijkheid over te communiceren, zodat niet uit verschillende hoeken conflicterende behoeften klinken. Dat ondermijnt de kans op oplossingen."
Meer weten? Lees dan de uitgebreide studie.