Laat de opgaven voor Nederland niet ondersneeuwen door de coronacrisis

Jaarlijks organiseert Rabobank de Landelijke Dialoog, waar een grote groep Nederlanders met uiteenlopende achtergronden (qua leeftijd, opleidingsniveau, culturele achtergrond en arbeidsmarktpositie) gezamenlijk in gesprek gaan over de opgaven (sociaal, economisch en ecologisch) waar zij ons land voor gesteld zien staan. Doel van deze bijeenkomst was om gezamenlijke wijsheid te ontsluiten en met elkaar tot een breder inzicht te komen in de maatschappelijke vraagstukken die er leven en de kansen die er liggen om deze samen aan te pakken.

Wat opviel is dat de opgaven waar deelnemers het grootste belang aan hechtten vooral betrekking hebben op de toekomstige brede welvaart van Nederland. Er werd veel gesproken over de acute vraagstukken die te maken hebben met de coronacrisis waar we op dit moment middenin zitten. Maar gevraagd naar de belangrijkste opgaven voor Nederland waren het vooral de thema’s duurzaamheid, sociale cohesie en kans(on)gelijkheid die boven kwamen drijven. Toekomstgericht dus. Dit suggereert dat we ondanks dat nu alle ogen gericht lijken te zijn op het oplossen van problemen die gepaard gaan met de coronapandemie, vooral ook de periode ná corona niet uit het oog mogen verliezen.

Op 9 oktober 2020 vond in Utrecht de jaarlijkse Landelijke Dialoog van Rabobank plaats. Aan dertien verschillende tafels voerden circa honderd deelnemers gesprekken met als centrale vraag 'welke kansen zien we om de maatschappelijke vraagstukken samen aan te pakken?'.[1] Deze vraag werd plenair ingeleid aan de hand van een kader over ontwikkelingen in brede welvaart; de notie dat voor onze algehele welvaart naast inkomen ook bredere zaken als gezondheid, het milieu en sociale contacten van belang zijn.

Om deze vraag te beantwoorden, hebben we gekozen voor de dialoogmethodiek gebaseerd op Appreciative Inquiry (Finegold et al., 2002), een gestructureerde manier van gespreksvoering waarbij het waarderend onderzoek verloopt via vijf fasen onder begeleiding van getrainde dialoogbegeleiders. In de voorstelfase hebben we deelnemers gevraagd naar hun eerste associatie met de centrale vraag. Vervolgens vroegen we hen naar hun ervaringen die met betrekking tot de centrale vraag een rol spelen. Oftewel, welke maatschappelijke vraagstukken en kansen zien zij en waar gaan deze wat hen betreft precies over?

Deelnemers kregen de vraag een toekomstbeeld te schetsen van de gewenste situatie. Los van de (on)mogelijkheid van dit ideaaltypische beeld vroegen we deelnemers daarbij een idee te geven van hoe de wereld eruit zou zien wanneer de vraagstukken zijn aangepakt.

Om dit vervolgens te concretiseren, hebben we vervolgens gevraagd wat en wie er voor nodig is om deze ambities en beelden te realiseren. Wat is er voor nodig en wie heeft hierin welke rol? Daarbij hebben we deelnemers gevraagd aan te geven wat zij zelf gaan doen om de kansen en mogelijkheden te realiseren. En afsluitend hebben we hun gevraagd om, terugkijkend op de dialoog die ze zojuist met elkaar hebben gevoerd, aan te geven wat zij als de belangrijkste opgave voor Nederland zien.

[1] De deelnemers vormen samen natuurlijk geen perfecte afspiegeling van de Nederlandse samenleving. Het doel van de Landelijke Dialoog is in de eerste plaats dan ook niet te komen tot een ranglijst van opgaven, maar om een beeld te vormen van de rijkheid aan opgaven en wat en wie er voor nodig zijn om deze opgaven (in al hun rijkheid) met elkaar aan te pakken. Dialogen vormen hiervoor een uitgelezen instrument omdat het gesprek met elkaar open wordt gevoerd en zodoende opgaven in interactie met elkaar kunnen worden verrijkt, in tegenstelling tot bijvoorbeeld enquêtes.

Figuur 1 geeft de antwoorden weer op de vraag aan de deelnemers wat zij als belangrijkste opgave voor Nederland zien. Aangezien we deze vraag op een open manier hebben gesteld, is het niet verwonderlijk dat hier ogenschijnlijk veel verschillende opgaven zijn genoemd. Tegelijkertijd bestaan er wel degelijk overeenkomsten tussen de genoemde opgaven: waar de een het bijvoorbeeld heeft over duurzaamheid, heeft een ander het over duurzaam en weer een ander het over duurzame landbouw.

Door de gegeven antwoorden te relabelen op basis van de gegeven codering komen we tot een eenduidige lijst van opgaven (tabel 1). Bovenaan deze lijst staat duurzaamheid. Hieronder vallen los van de eerdergenoemde termen bijvoorbeeld ook opgaven die te maken hebben met klimaat(-verandering), de energietransitie en het milieu. Na duurzaamheid worden kans(on)gelijkheid en sociale cohesie als belangrijkste opgaven gezien. Bij kans(on)gelijkheid gaat het over de mate waarin iemand überhaupt de mogelijkheid heeft om mee te doen in de samenleving en deze kansen ook daadwerkelijk kan verzilveren; denk daarbij aan toegang tot onderwijs, arbeidsmarktkansen en toegang hebben tot een geschikte woning. En bij sociale cohesie gaat het om gedeelde waarden en omgangsvormen waar mensen aan hechten; denk daarbij bijvoorbeeld aan solidariteit en gemeenschapszin, waarbij de zorg bestaat dat de polarisatie toeneemt.

Figuur 2 laat het volledige netwerk zien aan thema’s zoals deze gedurende de Landelijke Dialoog zijn besproken. De dikte van de verbinding tussen twee thema’s geeft aan hoe vaak ze samen aan bod zijn gekomen; hoe dikker de lijn, hoe vaker de twee thema’s in samenhang aan de dialoogtafels zijn besproken. Allereerst valt op dat er een grote samenhang bestaat tussen de verschillende thema’s die tijdens de Landelijke Dialoog 2020 aan bod zijn gekomen: de meeste thema’s staan niet op zichzelf.

Tegelijkertijd is duidelijk dat sommige thema’s vaak zijn besproken, terwijl andere thema’s slechts een enkele keer aan bod zijn gekomen. Opvallend hierbij is dat kans(on)gelijkheid door de deelnemers achteraf wél naar voren kwam als belangrijkste opgave, terwijl dit als specifiek thema in de dialoog veelal verborgen was binnen andere thema’s, zoals huisvesting, persoonlijke ontwikkeling en arbeidsmarktkansen. Dit wijst erop dat de deelnemers kans(on)gelijkheid zien als belangrijke overkoepelende opgave die verschillende thematische opgaven impliciet aan elkaar verbindt. Of het nu gaat om de woningmarkt waar jongeren maar moeilijk aan een starterswoning komen of mensen die door gebrek aan (mogelijkheid tot) opleiding maar moeilijk aan een baan komen; opgaven hebben hierbij niet alleen betrekking op respectievelijk huisvesting en persoonlijke ontwikkeling, maar overkoepelend vooral ook op kans(on)gelijkheid.

Duurzaamheid (met daarin onder meer energietransitie, klimaat en stikstof) is zowel vaak genoemd als belangrijkste opgave als dat zij veel besproken is aan de verschillende dialoogtafels. Maar ook duurzaamheid staat als opgave niet op zichzelf. Duurzaamheid gaat vaak óók over voedselvoorziening. Of zoals een van de deelnemers het verwoordde: “ In Nederland wordt erg veel geproduceerd en verwerkt. Nederland is een relatief kleine postzegel, dus de vraag is of je al die productie op die paar vierkante kilometer voor een groot deel van de rest van de wereld moet doen. Dit levert een maatschappelijk probleem op, alles wat er aan grondstoffen en middelen wordt gebruikt, moet ook allemaal in Nederland de lucht of grond in.” En ook hier werd de verbinding met kans(on)gelijkheid gelegd, getuige de droom van een van de deelnemers “dat de energietransitie voor iedereen mogelijk en toegankelijk is.”

De belangrijkste opgaven waar Nederland voor staat, reiken verder dan de problematiek van de huidige coronacrisis. De uitkomsten van de Landelijke Dialoog van 2019 lieten al zien dat het sentiment dat leeft al voor de crisis aanwezig was; uit de dialoog van 2020 komt naar voren dat we ondanks de problemen die gepaard gaan met de coronacrisis waar we midden in zitten, vooral ook vooruit moeten kijken naar de opgaven voor de langere termijn.

De opgaven waar de deelnemers van de Landelijke Dialoog belang aan hechten staan niet op zichzelf. Duurzaamheid gaat niet alleen over klimaatverandering en milieu, maar ook over de kennis en vaardigheden die nodig zijn om de energietransitie vorm te geven en de vraag hoe we ervoor zorgen dat iedereen en niet enkel de happy few mee kunnen in deze transitie. En zo ook voor kansen(on)gelijkheid: verschillen in mogelijkheden om een toekomstbestendige baan te vinden kunnen niet los worden gezien van verschillen in kansen om een goede opleiding te volgen en de omgeving waar mensen in opgroeien. Er is met andere woorden behoefte aan een integrale benadering van de verscheidenheid aan opgaven waar Nederland voor staat.

Nu is het natuurlijk zaak om de opgaven verder te brengen in de richting van oplossingen. Om deze stap te zetten, gaan we een traject in waarbij we de opgaven eerst vertalen in kansen en uitdagingen zoals mensen in Nederland die in hun eigen leefomgeving ervaren. Vervolgens willen we in samenwerking met diezelfde regionale stakeholders komen tot concrete oplossingsrichtingen.

Finegold, M.A., Holland, B.M. & Lingham, T. Appreciative Inquiry and Public Dialogue: An Approach to Community Change. Public Organization Review, 2, 235–252 (2002).