Opinie

Geef de energietransitie niet de schuld van de energiecrisis

17 januari 2022 10:12 RaboResearch

Nederland zit in een energiecrisis die tot maatschappelijke onrust leidt. Zowel ‘de markt’ als de energietransitie krijgt hiervan onterecht de schuld. Het is daarom tijd om na te denken over de voorwaarden waaraan ons (duurzamere) energiesysteem moet voldoen.

vrouw kachel elektrisch energietransitie

Nederland zit in een energiecrisis. De gasmarkt is krap, waardoor de energieprijzen hoog zijn en het onzeker is of er wel voldoende gas beschikbaar is om een strenge winter door te komen. Regelmatig hoor je terug dat deze energiecrisis voornamelijk veroorzaakt wordt door de transitie naar een duurzamer energiesysteem, maar deze situatie had ons ook kunnen overkomen zonder de energietransitie. En ook dan waren we niet voorbereid geweest. Het is daarom tijd om na te denken over de voorwaarden waaraan ons (duurzamere) energiesysteem moet voldoen.

De energiecrisis leidt tot onrust

De huidige hoge prijzen van elektriciteit en aardgas leiden tot onrust in de samenleving; burgers en de industrie zien hun energierekeningen oplopen, energieleveranciers vallen om waardoor burgers hun voorschotbedragen kwijtraken en sommige industriële processen worden afgeschaald of zelfs volledig stopgezet. Daarnaast staat de leveringszekerheid van het energiesysteem onder druk. Doordat de aardgasprijzen in de zomer van 2021 al relatief hoog waren, zijn de gasbergingen in Nederland minder goed gevuld, met als gevolg dat er mogelijk onvoldoende aardgas beschikbaar is om een strenge winter door te kunnen komen.

Beschuldigingen richting ‘de markt’

De energiecrisis leidde ertoe dat Kamerleden plotseling vragen stelden over hoe het toch zover heeft kunnen komen en hoe om te gaan met burgers die klant waren van een omgevallen energieleverancier. Ook tuigde de overheid in allerijl een duur en niet erg effectieve compensatieregeling op om burgers enigszins te compenseren voor hun stijgende energierekeningen. Het lijkt wel alsof de politiek, het bedrijfsleven en belangenorganisaties niet in de gaten hadden dat de energiemarkt – die jaren ruim is geweest – ook krap kon worden, met bijbehorende hoge prijzen en leveringszekerheidsproblemen tot gevolg. Vooral wat betreft dat laatste punt wordt nu regelmatig met een beschuldigende vinger naar ‘de markt’ gewezen. Commerciële partijen hadden afgelopen zomer meer aardgas in moeten kopen en op moeten slaan, dan waren de problemen nu minder groot geweest. Maar de energiemarkt en de partijen die daarin actief zijn, doen precies wat ze moeten doen, alleen bevalt de uitkomst ons op dit moment niet.

Dat is vreemd, want de overheid heeft deze markt voor een belangrijk deel zelf ontworpen en ingericht. De Nederlandse overheid en de Europese Unie bepalen aan welke voorwaarden die markt moet voldoen. Bijvoorbeeld welke risico’s geaccepteerd worden en welke niet, hoe belangrijk leveringszekerheid is, welke energiekosten aanvaardbaar zijn voor burgers gegeven het feit dat energie een basisbehoefte is en hoe duurzaam het energiesysteem moet zijn, et cetera, et cetera.

Energietransitie als zondebok

Aan dat laatste element wordt de afgelopen jaren in toenemende mate gewerkt. De druk op de politiek om voortvarender met energie- en klimaatbeleid aan de slag te gaan, is fors toegenomen. Dit heeft, aldus sommigen, geleid tot de huidige energiecrises. Zij vinden dat de focus op het verduurzamen van het energiesysteem de aandacht voor andere thema’s zoals leveringszekerheid heeft doen ondersneeuwen. Ook wordt beargumenteerd dat het oude, goed werkende energiesysteem al wordt afgebroken terwijl het nieuwe systeem pas net in de stijgers staat. Daardoor zouden we nu met de gebakken peren zitten.

Crisis door combinatie factoren

Dit sentiment is begrijpelijk, maar te kort door de bocht. Het klopt dat een (klein) deel van de krappe aardgasmarkt verklaard kan worden door verminderde investeringen in de winning van aardgas vanwege klimaatbeleid. En het klopt ook dat de verminderde inzet van kolencentrales - vanwege klimaatbeleid - bijdraagt aan een (voorlopig) toenemende afhankelijkheid van aardgas voor elektriciteitsopwekking. Maar de huidige crisis komt niet alleen door de transitie naar een duurzamer energiesysteem. Het is een combinatie van onder andere de economische effecten van de coronacrisis, geopolitieke spanningen tussen Europa en Rusland, de aardbevingsproblematiek in Groningen, de Atomausstieg van Duitsland, grootschalige uitval van kerncentrales in Frankrijk, ongunstige weersomstandigheden én de verduurzaming van het energiesysteem. Ook zonder de energietransitie hadden Europa en Nederland in een perfect storm van omstandigheden terecht kunnen komen waardoor de energieprijzen de pan uit zouden rijzen, energieleveranciers om zouden vallen en de leveringszekerheid te wensen over zou laten. En ook dan waren we niet voorbereid geweest. De realiteit is dus dat de overheid, het bedrijfsleven, spelers die actief zijn in de energiemarkt en consumentenorganisaties al vóór de start van de transitie naar een duurzamer energiesysteem te weinig aandacht hebben besteed aan deze risico’s.

Niet nog een keer laten verrassen

Daarom is het tijd om een bredere maatschappelijke discussie te voeren over de voorwaarden waaraan ons energiesysteem moet voldoen. Zeker nu dat oude systeem zwaar op de schop gaat. Wat mij betreft moeten we daarom terug naar de basis en ons afvragen: hoe willen wij, als maatschappij, dat het energiesysteem functioneert? Hoe betrouwbaar moet het zijn? Accepteren we 1 keer in de 100 jaar problemen met de leveringszekerheid? Of 1 keer per 50 of 10 jaar? Hoeveel zijn we bereid te betalen voor meer zekerheid? Wie moet dat betalen? En wie moet dat regelen? Hoe duur mag energie voor kwetsbare groepen worden? Willen we de industrie op een gegeven moment compenseren voor hoge energiekosten en zo ja, op welke manier? Hoe gaan we met failliete energieleveranciers om? Waarom vinden we het niet verantwoord om elektriciteits- en gasinfrastructuur te laten beheren door private partijen, maar vinden we dat voor warmte-infrastructuur wel aanvaardbaar? Hoe gaan we in de toekomst om met eventuele failliete private warmtenetbeheerders? Welke verantwoordelijkheden leggen we neer bij ‘de markt’ en welke bij de overheid?

Duurzaam, betaalbaar en betrouwbaar energiesysteem

Deze en andere vragen moeten door de politiek beantwoord worden, zodat we die uitgangspunten mee kunnen nemen bij de verbouwing van het huidige energiesysteem. Op deze manier kan worden voorkomen dat we straks weer roepen dat ‘de markt’ niet goed functioneert. Wat we niet moeten doen, is de energietransitie de zwarte Piet toespelen voor de huidige energiecrisis. Daarmee zouden we namelijk de ogen sluiten voor alle andere (externe) factoren die bijdragen aan deze crisis. Laten we er juist voor zorgen dat de verduurzaming van ons energiesysteem bijdraagt aan een verminderde afhankelijkheid van deze factoren. Op die manier kunnen duurzaamheid, betaalbaarheid en betrouwbaarheid hand in hand gaan.

Eerder verschenen bij Energiepodium.