Arbeidsmarktkrapte momenteel belangrijkste uitdaging voor Nederlandse bedrijven

Het Nederlandse bedrijfsleven ziet zich geconfronteerd met grote uitdagingen. Denk, nog even los van de coronapandemie zelf, aan bijvoorbeeld de stijgende energieprijzen, de krapte op de arbeidsmarkt en verstoringen in de aanvoer van grondstoffen en halffabricaten. Welke van deze ontwikkelingen vormen voor bedrijven de grootste uitdagingen? Wat zijn de verschillen tussen sectoren? En hoe kunnen bedrijven met deze uitdagingen omgaan? Door een grootschalige enquête af te nemen onder het Nederlandse bedrijfsleven kunnen we antwoord geven op deze vragen.[1]

[1] Om de ervaren uitdagingen van Nederlandse bedrijven inzichtelijk te maken, hebben we Ipsos begin november een enquête laten uitzetten onder meer dan 1.500 beslissers van bedrijven (business leaders). De respondenten zijn werkzaam binnen zowel grote bedrijven als het bredere MKB, inclusief de allerkleinste microbedrijven (één tot tien werknemers). De enquête is representatief voor sectoren en bevat dus bedrijven uit de agrarische sector tot aan specialistische zakelijke dienstverlening, onderwijs en zorg. De vragen in de enquête omvatten de mate waarin bedrijven een scala aan ontwikkelingen als uitdaging ervaren. Concreet hebben we respondenten gevraagd zes mogelijke uitdagingen te beoordelen: arbeidsmarktkrapte, verstoring in toeleveringsketens, geopolitieke ontwikkelingen, verandering wet- en regelgeving, veranderende consumentenvoorkeuren en stijgende energieprijzen. Hiernaast is verdiepend ingegaan op arbeidsmarktkrapte; ervaren de respondenten moeite om vacatures te vullen? Ook mogelijke korte- en lange-termijnoplossingen voor deze uitdaging zijn uitgevraagd; zijn de aangeboden salarissen of vereiste kwalificaties veranderd in het afgelopen half jaar? Streeft het bedrijf naar het zo veel mogelijk digitaliseren van de bedrijfsprocessen?

Figuur 1 laat voor zes verschillende ontwikkelingen zien in welke mate Nederlandse bedrijven deze als uitdaging ervaren: helemaal niet, in beperkte mate, in belangrijke mate of in zeer grote mate. Duidelijk is dat zij met name arbeidsmarktkrapte en veranderingen in wet- en regelgeving vanuit de overheid als grootste uitdagingen zien. Bij veranderingen in wet- en regelgeving kan het dan bijvoorbeeld gaan over de coronamaatregelen die met name bedrijven in de horeca en de kunst- en cultuursector raken. Maar denk hierbij ook aan maatregelen die in de lucht hangen omtrent stikstofbeleid; relevant voor onder meer de industrie, de bouw en de agrarische sector. De arbeidsmarktkrapte blijkt natuurlijk uit het aantal openstaande vacatures, dat het aantal mensen dat werkt zoekt ver overschrijdt.

Uiteraard bestaan er verschillen tussen sectoren. Figuur 2 toont voor iedere sector welke uitdaging bedrijven het vaakst als belangrijke of zeer grote uitdaging noemen. Het probleem van verstoringen in toeleveringsketens speelt vooral in de industrie en handel, terwijl bedrijven in vervoer en opslag stijgende energieprijzen als grootste uitdaging zien. De horeca is de enige sector waar veranderende consumentenvoorkeuren de grootste uitdaging vormen; in de agrarische sector, specialistische zakelijke dienstverlening en gezondheids- en welzijnszorg ervaart men veranderende wet- en regelgeving vanuit de overheid als grootste uitdaging.

Niet in alle sectoren vormt arbeidsmarktkrapte dus de grootste uitdaging voor bedrijven. Wel speelt arbeidsmarktkrapte in alle sectoren een grote rol. Figuur 3 laat voor iedere sector zien welk percentage bedrijven arbeidsmarktkrapte als grote of zeer grote uitdaging ervaart. In alle sectoren geeft tenminste de helft van de bedrijven aan arbeidsmarktkrapte als belangrijke of zeer grote uitdaging te ervaren. Uitschieter is de bouw, met een percentage van bijna 80 procent, gevolgd door onderwijs en zorg, waar bijna 70 procent van de ondervraagde organisaties met grote tot zeer grote arbeidsmarktkrapte kampt, en de informatie- en communicatiesector met meer dan 60 procent van de bedrijven die grote tot zeer grote arbeidsmarktkrapte ervaart. En hoewel arbeidsmarktkrapte slechts voor iets meer dan de helft van de bedrijven in overige zakelijke dienstverlening een uitdaging vormt, is het daarmee voor deze sector wel de belangrijkste uitdaging.

Op korte termijn kunnen bedrijven op verschillende manieren met arbeidsmarktkrapte omgaan. Een manier bestaat uit het verhogen van salarissen voor nieuwe werknemers. In theorie zorgt dit ervoor dat bedrijven die dat doen aantrekkelijker worden voor werkzoekenden. Een andere manier om met arbeidsmarktkrapte om te gaan, bestaat uit het verlagen van de kwalificatie-eisen die bedrijven aan nieuwe werknemers stellen. Dit zorgt er in theorie voor dat de bedrijven die dat doen, kunnen putten uit een grotere pool aan werkzoekenden.

Figuur 4 laat de samenhang zien tussen de mate waarin bedrijven moeite hebben om vacatures te vullen (x-as) en wat ze de afgelopen zes maanden hebben gedaan met het salaris voor nieuwe werknemers (y-as). Duidelijk is dat bedrijven die aangeven veel moeite te hebben om vacatures te vullen, de afgelopen zes maanden meer geneigd zijn geweest de salarissen van nieuwe werknemers te verhogen dan bedrijven die aangeven minder moeite te hebben om vacatures te vullen. Dit wijst erop dat bedrijven die arbeidsmarktkrapte ervaren, in een poging zichzelf aantrekkelijker te maken voor nieuwe werknemers, inderdaad de salarissen voor nieuwe werknemers hebben verhoogd.[2]

[2] Tegelijkertijd geeft een flink aantal bedrijven aan de salarissen en kwalificatie-eisen niet te hebben aangepast, of salarissen zelfs te hebben verlaagd, c.q. vereiste kwalificaties te hebben verhoogd. In het geval van salarissen kan dit te maken hebben met de penibele financiële situatie waarin veel bedrijven gedurende de coronacrisis hebben verkeerd. Ondanks de krapte op de arbeidsmarkt was het voor hen financieel niet mogelijk om salarissen te verhogen. Voor wat betreft de kwalificaties zijn veel bedrijven en organisaties actief in sectoren waar het niet mogelijk is om concessies aan deze vereisten te doen. Denk aan het onderwijs of de zorg, waar wettelijke kwaliteitsstandaarden gelden, of bepaalde hightechsectoren, waar technologische veranderingen steeds hogere eisen aan bedrijven en werknemers stellen.

Het patroon voor de samenhang tussen de moeite die bedrijven ervaren om vacatures te vullen en de kwalificatie-eisen die zij stellen aan nieuwe werknemers is minder uitgesproken (figuur 5). Bedrijven die erg veel moeite hebben om vacatures te vullen, zijn inderdaad meer geneigd de kwalificatie-eisen voor nieuwe werknemers te verlagen dan bedrijven die weinig moeite hebben om vacatures te vullen. Tegelijkertijd verschilt die eerste groep maar weinig van de groep bedrijven die veel noch weinig moeite hebben om vacatures te vullen (de middelste categorie). Dit wijst er mogelijk op dat de ervaren arbeidsmarktkrapte niet zozeer te maken heeft met het vinden van werknemers in het algemeen, maar vooral ook met het vinden van die werknemers die beschikken over de juiste kennis en vaardigheden. Op voorhand de kwalificatie-eisen voor nieuwe werknemers naar beneden bijstellen is dan voor veel bedrijven mogelijk geen optie.

Als structurele oplossing voor de problemen op de arbeidsmarkt is mogelijk een rol weggelegd voor digitalisering: door hierop in te zetten kunnen bedrijven met minder mensen toe. Figuur 6 laat zien dat ervaren arbeidsmarktkrapte en het streven naar digitalisering van bedrijven inderdaad samengaan. Uiteraard kan het ook zo zijn dat de relatie andersom loopt. Bedrijven die streven naar digitalisering zien zich mogelijk juist geconfronteerd met arbeidsmarktkrapte doordat digitalisering andersoortige kennis en vaardigheden vereist van werknemers; kennis en vaardigheden die niet zomaar voorhanden zijn op de arbeidsmarkt. Dit verklaart mogelijk ook onze bevinding dat relatief weinig bedrijven (circa 20 procent) die arbeidsmarktkrapte in enige tot zeer grote mate ervaren de kwalificatie-eisen voor nieuwe werknemers hebben verlaagd; in het licht van het streven naar digitalisering is dat simpelweg geen reële optie.

Het Nederlandse bedrijfsleven ziet zich geconfronteerd met grote uitdagingen. Hoewel arbeidsmarktkrapte niet in alle sectoren de grootste uitdaging is, vormt zij wel in iedere sector een grote uitdaging: zo’n 60 procent van de bedrijven ervaart arbeidsmarktkrapte als grote tot zeer grote uitdaging.

Bedrijven gaan op verschillende manieren met de arbeidsmarktkrapte om. Veel bedrijven hebben op korte termijn gereageerd door salarissen voor nieuwe werknemers te verhogen. Bijna 50 procent van de bedrijven die veel tot zeer veel moeite hebben om vacatures te vullen, geeft aan de salarissen voor nieuwe werknemers de afgelopen zes maanden te hebben verhoogd. Daarmee is de arbeidsmarktkrapte voor hen natuurlijk niet direct opgelost; anders zouden de bedrijven die zes maanden geleden hun salarisbeleid voor nieuwe werknemers hadden aangepast nu juist minder arbeidsmarktkrapte ervaren. Mogelijk is de verhoging van salarissen voor nieuwe werknemers onder bedrijven die grote arbeidsmarktkrapte ervaren onvoldoende geweest om echt aantrekkelijker te worden voor nieuwe werknemers. Deze omvang van salarisstijgingen hebben we in onze enquête niet uitgevraagd.

Op langere termijn kan digitalisering van bedrijfsprocessen bijdragen aan een succesvolle omgang met arbeidsmarkkrapte. We zien dan ook dat het streven naar digitalisering van bedrijfsprocessen het grootst is onder bedrijven die de meeste arbeidsmarktkrapte ervaren. Ook hier zien we echter dat digitalisering niet van de een op de andere dag de ervaren arbeidsmarktkrapte bij bedrijven wegneemt. Al was het maar omdat digitalisering van bedrijfsprocessen vaak tijd kost en vaak gepaard gaat met noodzakelijke aanpassingen in de algehele organisatie van het bedrijf.

Co-auteur: Bram van Wersch