Blijven bouwen in tijden van netcongestie

Het elektriciteitsnet in Nederland zit op steeds meer plekken ‘vol’. Niet omdat we meer elektriciteit zijn gaan verbruiken (want dat is niet het geval), maar omdat we het stroomnet steeds vaker tegelijkertijd intensief gebruiken. Daardoor ontstaat op bepaalde momenten op sommige locaties transportschaarste. Dat betekent dat de capaciteit van het elektriciteitsnet niet groot genoeg is om aan de vraag naar transportvermogen te kunnen voldoen. Dit kun je vergelijken met file op de snelweg. In dat geval kunnen grootverbruikers (alle klanten met een elektriciteitsaansluiting groter dan 3x80 ampère) geen nieuwe of grotere elektriciteitsaansluiting krijgen[1]. Ze komen dan op een wachtlijst te staan. Begin 2025 stonden bijna 20.000 bedrijven op de wachtlijst en dit aantal groeit snel.

De vernieuwde capaciteitskaart van Netbeheer Nederland laat per postcode informatie zien over de beschikbare transportcapaciteit, het aantal unieke verzoeken in de wachtrij en informatie over geplande netuitbreidingen die de problemen moeten oplossen.

Ook al investeren netbeheerders steeds meer geld in uitbreiding van het elektriciteitsnet, ze kunnen de toenemende vraag naar transportvermogen niet bijhouden. Daarom is de verwachting dat de problemen nog zeker 15 jaar aanhouden en de komende jaren zelfs nog erger worden. Het is dus belangrijk om de bestaande elektriciteitsinfrastructuur beter te gebruiken. Ook op langere termijn, want uitbreiding van het net kost veel geld, arbeidskrachten, tijd en ruimte en al die elementen zijn schaars.

[1] Grootverbruikers kunnen meestal wel een elektriciteitsaansluiting krijgen, maar geen bijbehorend transportcontract. Als grootverbruikers elektriciteit willen afnemen of invoeden (de levering van elektriciteit aan het net), hebben ze namelijk naast een contract met een energieleverancier ook een Aansluit- en Transportovereenkomst (ATO) nodig. Dit contract met de netbeheerder heet ook wel ‘transportcontract’. Er staan afspraken in over hoe zwaar (in kW) de klant het elektriciteitsnet mag belasten, oftewel: wat is het gecontracteerde transportvermogen (GTV). Ook staat hierin wanneer en onder welke voorwaarden de grootverbruiker recht heeft op dit vermogen, wat dus het transportrecht is. De verbruiker heeft aparte transportrechten nodig voor invoeding en afname (de consumptie van elektriciteit vanuit het net).

Door netcongestie kunnen nieuwe gebiedsontwikkelingen vertraging oplopen of bestaande projecten mogelijk niet uitbreiden. Voor nu kunnen de meeste woningen nog wel worden aangesloten op het elektriciteitsnet, omdat zij een kleinverbruiksaansluiting nodig hebben. Maar appartementencomplexen hebben soms een grootverbruiksaansluiting nodig, bijvoorbeeld vanwege de liften. Dat geldt ook voor sommige winkels en scholen die deel uitmaken van een woningbouwplan. Vaak wordt dan een uitzondering gemaakt op de regel dat bij congestie grootverbruikers niet meer kunnen worden aangesloten, om zo gebiedsontwikkeling mogelijk te maken.

Aansluiting gebeurde eerder op basis van volgorde van aanvraag. Tegenwoordig krijgen sommige categorieën voorrang van de Autoriteit Consument en Markt[2]. Een paar partijen die zich benadeeld voelden, hebben daartegen bezwaar aangetekend en kregen van de rechter gelijk: de ACM moet nog dit jaar haar prioritering beter onderbouwen. Anders geldt vanaf 2026 weer het oude principe.

[2] De Autoriteit Consument en Markt (ACM) houdt toezicht op de netbeheerders en stelt de netcodes vast waaraan de beheerders zich moeten houden.

Om te kunnen prioriteren moet er wel (wat) ruimte zijn. In sommige gebieden, zoals Gelderland, Utrecht en delen van Flevoland, is de capaciteit van het elektriciteitsnet zo beperkt, dat er na de zomervakantie van 2025 misschien een volledige aansluitstop komt. Dat geldt dan ook voor kleinverbruik. Als dat gebeurt, valt woningbouw hier volledig stil.

Zonder aansluiting geen oplevering. Maar netcongestie hindert woningbouw op nog een concrete manier: uitbreiding van de netcapaciteit kost fysieke ruimte, die dus niet meer voor bijvoorbeeld woningbouw beschikbaar is. Een voorbeeld hiervan is de nieuwbouwlocatie ‘De Nieuwe Kern’ (ongeveer 6.000 woningen dichtbij Duivendrecht). Hier kan de bouw voorlopig niet doorgaan, want onder de grond ligt een hoogspanningstracé (de route van een hoogspanningslijn) van TenneT. De ontwikkelaars eisten omlegging, maar van de rechter kan het tracé blijven liggen.

Al lang worden bedrijven, ook die in de bouwkolom (alle partijen die zijn betrokken bij een bouw), opgeroepen om hun energievraag te elektrificeren. Netcongestie maakt die overstap nu soms lastig en verduurzamingsplannen van bedrijven komen in de problemen. Alle bedrijven in de bouwkolom hebben te maken met een vraag naar elektrificatie van hun werkzaamheden. Dat begint al bij het bouwrijp maken. Als die activiteit om meer vermogen vraagt, wordt vaker materieel ingezet dat op diesel loopt. Er zijn tegenwoordig ook machines met elektrische aandrijving die grote vermogens kunnen leveren, maar de hogere kosten van zulke machines zijn vaak een knelpunt. Verderop in het proces, als de werkzaamheden minder vermogen vragen, lijkt het makkelijker om te elektrificeren.

Ook als het gaat om vervoer, nemen de mogelijkheden voor elektrisch aangedreven transport snel toe, zowel horizontaal (goederen en personeel) als verticaal (met hijskranen en liften). De elektrificatie zou sneller kunnen verlopen als er voldoende capaciteit zou zijn voor de (om)bouw en vervanging van materieel en voertuigen. OEM-ers (de grote fabrikanten van bouwmaterieel zoals Volvo, CAT, Liebherr) hebben voor licht en middelzwaar materieel al standaard elektrische werktuigen. Voor de grotere werktuigen moet vaak de dieselmotor vervangen worden door een elektrische motor en batterij. Dat kost extra tijd en geld. Daarnaast moeten elektrische apparaten kunnen worden opgeladen. We zagen al dat dat door netcongestie niet makkelijk is. Maar gelukkig is het niet onmogelijk.

De belangrijkste oplossing voor netcongestie is natuurlijk netverzwaring: uitbreiden en moderniseren van het elektriciteitsnet om de capaciteit te vergroten. Netcongestie wordt meestal als groot knelpunt voor de bouw genoemd, maar de benodigde netverzwaring biedt de bouw tegelijkertijd ook veel werkgelegenheid. Zolang het elektriciteitsnet niet voldoende verzwaard en uitgebreid kan worden, is er netcongestie.

Als netcongestie het bouwproces zelf belemmert, zijn er een aantal opties die kunnen helpen:

Niet alleen tijdens het bouwen maar ook in de ontwerpfase is het belangrijk om na te denken over hoe je kunt bouwen, ook als er beperkte netcapaciteit is. Netbewust ontwerpen en bouwen, wordt dit ook wel genoemd. Door slimme keuzes te maken in ontwerp en techniek, wordt de belasting van het net verminderd en beter gespreid over de dag.

Bij het netbewust ontwikkelen van een woonwijk is het belangrijk om per woning of gebouw zo min mogelijk kW/m² nodig te hebben[3]. Dat kan op verschillende manier:

Daarnaast is het verstandig om ervoor te zorgen dat zonnepanelen slim kunnen worden aangestuurd, en als het nodig is kunnen worden afgeschakeld. Een buurtbatterij kan helpen om pieken op het net te verlagen.

In Utrecht wordt het gebied Merwedekanaalzone ontwikkeld. Hier is het de bedoeling dat de grootverbruikers die zich in dit gebied gaan vestigen, gebruik gaan maken van een speciale vorm van een groepstransportovereenkomst. Hierbij sluiten bedrijven samen een contract met de netbeheerder en stemmen zij hun opwek en verbruik op elkaar én op de beschikbare netcapaciteit af. Hierdoor is minder netcapaciteit nodig. Tijdens de Woontop eind 2024 is afgesproken dat er experimenteerruimte in regelgeving komt om netbewuste nieuwbouw te stimuleren.

[3] We benadrukken het verschil tussen kiloWatt (kW) en kiloWattuur (kWh/m2). In theorie kan een woning die jaarrond weinig energie nodig heeft (in kWh) op bepaalde momenten het elektriciteitsnet toch zwaar belasten (in kW), bijvoorbeeld omdat er veel stroom nodig is om de woning te verwarmen bij erge kou. Energieneutrale woningen zijn in basis erg belastend voor het elektriciteitsnet, omdat zij veel zonnestroom produceren in voorjaar en zomer en dat grotendeels invoeden op het elektriciteitsnet.