Duurzaam verdienvermogen op de kaart

De Nederlandse economie staat voor een dubbele uitdaging: het staat voor de opgave de (arbeids)productiviteit te verhogen en tegelijkertijd duurzamer en inclusiever te worden. Duurzaam verdienvermogen heeft dus twee kanten. Zonder deze aan elkaar te verbinden is onze economie minder toekomstbestendig. Het vergroten van de productiviteit ten koste van klimaat en milieu, maar ook het verbeteren van de milieukwaliteit zonder de economie in ogenschouw te nemen, dragen minder bij aan duurzaam verdienvermogen.

Juist in regio’s komt deze gecombineerde opgaven samen. De economie van regio’s onderscheidt zich door regionale ecosystemen van samenwerkende bedrijven, en hun relatie met factoren in de leefomgeving die hun functioneren beïnvloeden.

In deze studie kijken we daarom naar beide kanten én de combinatie van beide en hanteren daarbij een geografisch perspectief. Allereerst analyseren we de voortgang van bedrijven op de transitie naar een duurzame en inclusieve economie. Twee jaar geleden brachten we die voor het eerst in kaart. De conclusie toen: het bedrijfsleven scoorde landelijk een krappe voldoende, en dat gold ook voor de meeste regio’s. Toch waren er regionale verschillen: sommige regio’s liepen voorop, andere bleven achter.

Naast de transitie die bedrijven doormaken staat de arbeidsproductiviteitsgroei van Nederlandse bedrijven onder druk. De groei daarvan stagneert al jaren, terwijl productiviteitsverhoging noodzakelijk is voor het bedrijfsleven – zowel om internationaal concurrerend te blijven als om de gevolgen van vergrijzing op te vangen. Toch houdt de traditionele maatstaf voor arbeidsproductiviteit geen rekening met hoe duurzaam en inclusief bedrijven opereren. Recente inzichten (De Ridder & Rachel, 2025) suggereren dat productiviteit gecorrigeerd voor klimaatschade juist sneller groeit dan gedacht.

De combinatie van de transitie naar een duurzame en inclusieve economie en de arbeidsproductiviteit in regio’s geeft inzicht in hun duurzaam verdienvermogen. Daar gaan we in deze studie op in.

Wanneer we kijken naar hoe ver regio’s zijn in de transitie naar een duurzame en inclusieve economie, valt een diffuus regionaal patroon op (zie figuur 2). De regio’s Midden-Noord-Brabant (omgeving Tilburg), Zuid-Limburg en Groningen lopen voorop in de transitie. Datzelfde geldt voor Brainport Eindhoven[1], de Veluwe, Noord-Holland-Noord, Groot-Amsterdam[2], Twente, Friesland en Flevoland. Regio’s met een lagere transitiescore[3] zijn Noord-Limburg, Noordoost-Noord-Brabant, Zeeland, Haarlem en IJmond, Zuid-Gelderland, Oost-Zuid-Holland en Utrecht. Er is geen eenduidig verband tussen economische groei en transitievoortgang. Eerder zagen we wel dat bedrijven in stedelijke omgevingen gemiddeld genomen een hogere transitiescore behalen dan bedrijven in minder stedelijke gebieden. Dit verband is statistisch significant, maar niet heel sterk.

Waar de landelijke transitiescore de afgelopen jaren licht is gedaald, geldt dit ook voor de meeste regio’s (zie figuur 8 in de bijlage). Het regionale patroon is grotendeels vergelijkbaar met dat van twee jaar geleden. Toch zien we dat sommige regio’s een sprong hebben weten te maken, zoals Noord-Holland-Noord, Groningen en Zuidoost-Zuid-Holland (omgeving Dordrecht). In deze regio’s is de transitiescore zelfs iets gestegen, in tegenstelling tot de landelijke (dalende) trend. Tegelijkertijd zijn er regio’s waar de transitiescore juist harder is gedaald dan landelijk, zoals Noordoost-Noord-Brabant (omgeving Den Bosch), Den Haag en Delft en Westland, en Zeeland.

[1] Zuidoost-Noord-Brabant noemen we in deze studie Brainport Eindhoven.

[2] Groot-Amsterdam is inclusief de Zaandstreek en het Gooi en Vechtstreek (zie bijlage).

[3] In deze studie worden zowel de begrippen transitiescore als NEx-T score gebruikt. Met beide bedoelen we hetzelfde.

Wanneer we inzoomen op de onderliggende dimensies van de transitie, blijkt dat regio’s met een relatief hoge transitiescore over het algemeen ook goed scoren op de afzonderlijke dimensies (zie tabel 1). Toch gaat deze samenhang niet altijd op. Zo is Groningen koploper op het gebied van groene energie, terwijl Brainport Eindhoven – ondanks een hoge totale transitiescore – juist iets onder het gemiddelde scoort op deze dimensie. Opvallend is ook dat regio’s met een lage transitiescore, zoals Noord-Limburg en Zeeland, juist relatief goed presteren op groene energie.

Een vergelijkbaar patroon zien we, zij het in mindere mate, bij de dimensie nieuwe rijkdom. Regio’s als Noord- en Zuidwest-Overijssel en Utrecht scoren hier relatief hoog, terwijl hun totale transitiescore onder het landelijk gemiddelde ligt. Dit onderstreept dat sterke prestaties op specifieke onderdelen van de transitie niet automatisch leiden tot een hoge totaalscore – en andersom.

Om te duiden waarom bepaalde regio’s verder zijn in de transitie dan andere, laat figuur 3 de spreiding van het aandeel koplopers ten opzichte van het aandeel achterblijvers zien.[4] Een hoge transitiescore kan immers samenhangen met een relatief hoog aandeel koplopers, maar ook met een relatief laag aandeel achterblijvers. Andersom kan een lage transitiescore komen doordat koplopers ontbreken of juist doordat er veel achterblijvers zijn.

Groningen en Midden-Brabant kenmerken zich door veel koplopers én weinig achterblijvers. In mindere mate geldt dit ook voor Twente, de Veluwe en Brainport Eindhoven. Zuid-Limburg heeft het laagste aandeel achterblijvers, maar scoort qua koplopers gemiddeld. In Oost-Zuid-Holland (omgeving Gouda), Haarlem en IJmond en Noordoost-Noord-Brabant zijn er relatief veel achterblijvers én weinig koplopers.

Tot slot is er een groep regio’s met weinig koplopers, maar ook weinig achterblijvers, zoals Drenthe, Zuidoost-Zuid-Holland en West-Noord-Brabant. Daar is de middengroep (het peleton) dus groot. Andersom zien we ook: regio’s met veel koplopers én achterblijvers, zoals de Achterhoek en Noord- en Zuidwest-Overijssel. Dit zijn regio’s waar de spreiding juist groot is.

[4] Koplopers zijn bedrijven met een transitiescore van 7,5 of hoger en achterblijvers zijn bedrijven met een transitiescore van 5,5 of lager.

De figuren 4a en 4b geven een overzicht van het niveau van arbeidsproductiviteit per regio in 2023 en de groei daarvan tussen 2010 en 2023. Twee regio’s springen er duidelijk uit: Groot-Amsterdam en Brainport Eindhoven, waar de arbeidsproductiviteit veruit het hoogste is. Daarna volgen Utrecht, Groot-Rijnmond en Delfzijl en omgeving als regio’s met relatief hoge productiviteitsniveaus. Aan de andere kant zijn er regio’s waar de productiviteit achterblijft, zoals Oost-Groningen, de Kop van Noord-Holland, Zuidoost-Drenthe (omgeving Emmen) en Zuidwest-Friesland (omgeving Sneek). De verschillen tussen regio’s zijn aanzienlijk: zo ligt de arbeidsproductiviteit in Groot-Amsterdam met een waarde van 76 bijna twee keer zo hoog als in Oost-Groningen, waar deze slechts 40 bedraagt.

We zien een vergelijkbaar beeld bij de ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit tussen 2010 en 2023. De groei tussen 2010 en 2023 is het hoogst in Groot-Amsterdam en Brainport Eindhoven. Ondanks dat beide regio’s in 2010 al een hoog productiviteitsniveau hadden, hebben beide regio’s alsnog een sterke productiviteitsgroei gekend. Deze groei is dermate groot dat Groot-Amsterdam en Brainport Eindhoven samen verantwoordelijk zijn voor bijna de helft van de totale productiviteitsgroei in Nederland in deze periode: de gemiddelde jaarlijkse groei van de arbeidsproductiviteit lag landelijk in deze periode op ongeveer 0,5%, maar zonder deze twee regio’s zou dit cijfer slechts 0,3% zijn geweest. Dit draagt eraan bij dat beide regio’s dé groeimotoren van de Nederlandse economie waren in deze periode.

Een belangrijke verklaring voor hun hoge productiviteitsniveau ligt in de zogenoemde agglomeratievoordelen. In stedelijke gebieden profiteren bedrijven van de nabijheid tot andere ondernemingen, kennisinstellingen en een breed en divers arbeidspotentieel. Deze concentratie bevordert innovatie, kennisuitwisseling en efficiëntie, wat zich vertaalt in hogere productiviteit.

Naast de koplopers zijn er ook andere regio’s die een relatief sterke productiviteitsgroei hebben doorgemaakt, zoals Zeeuws-Vlaanderen, Zuidwest-Friesland en Noordoost-Noord-Brabant. Hoewel hun absolute productiviteitsniveau lager ligt, laten deze regio’s zien dat ook buiten de grote economische centra dynamiek en groei mogelijk zijn.

Om als regio toekomstbestendig te zijn, is het belangrijk dat bedrijven niet alleen productiever[5] worden – om te kunnen concurreren op de wereldmarkt en om met de toenemende vergrijzing om te kunnen gaan – maar ook duurzaam en inclusief opereren. Grondstoffen worden immers schaarser, wet- en regelgeving strenger, en om bij te dragen aan brede welvaart.

Toch blijkt er op het niveau van regio’s geen eenduidige relatie te zijn tussen de mate van duurzaamheid en inclusiviteit enerzijds, en arbeidsproductiviteitsgroei anderzijds (zie figuur 5). Sommige regio’s hebben een relatief hoge transitiescore, maar blijven achter in productiviteitsgroei. Andere regio’s laten juist een omgekeerd beeld zien.

Regio’s die erin slagen beide aspecten te combineren bevinden zich in het kwadrant rechtsboven: zij kenden een bovengemiddelde productiviteitsgroei in het afgelopen decennium en zijn verder in de transitie. Vooral de regio’s Groot-Amsterdam en Brainport Eindhoven vallen op. Verder zien we hier ook de Veluwe en Twente. Utrecht, Noordoost-Brabant en Midden-Limburg bevinden zich in het kwadrant rechtsonder: zij zijn weliswaar een stuk productiever geworden, maar lopen iets achter op het gebied van duurzaamheid en inclusiviteit. Deze regio’s moeten vooral stappen zetten in de transitie.

In het kwadrant linksboven vinden we regio’s als Zuid-Limburg en Midden-Brabant. Zij zijn relatief ver in de transitie, maar blijven achter in productiviteitsgroei. Voor hen is het zaak om de productiviteit te verhogen. Regio’s in het kwadrant linksonder staan voor de grootste uitdaging: zij scoren relatief laag op zowel de productiviteitsgroei als de transitie.

Figuur 6 toont een kaart met de gemiddelde z-score per regio, gebaseerd op zowel de arbeidsproductiviteitsgroei als de transitiescore. Regio’s met de hoogste gemiddelde z-score zijn Groot-Amsterdam, Brainport Eindhoven, Midden-Brabant, de Veluwe en Twente. Verder valt op dat de Zuidvleugel van de Randstand het relatief minder goed doet.

[5] In deze studie gebruiken we de begrippen productiviteit en arbeidsproductiviteit. Met beide bedoelen we hetzelfde.

het Nederlandse bedrijfsleven staat voor de opgave om zowel duurzamer en inclusiever te worden als de arbeidsproductiviteit verhogen; om duurzaam verdienvermogen te genereren. Juist die combinatie maakt bedrijven toekomstbestendig. Uit een recente meting blijkt dat de voortgang in de transitie naar een duurzame en inclusieve economie regionaal verschilt. Regio’s als Groningen, Midden-Noord-Brabant en Zuid-Limburg lopen voorop, terwijl andere regio’s, zoals Noord-Limburg, Noordoost-Brabant en Zeeland, achterblijven.

Wat betreft arbeidsproductiviteit springen twee regio’s in het oog: Groot-Amsterdam en Brainport Eindhoven. In beide regio’s is zowel het niveau als de groei van productiviteit het hoogst van alle regio’s. Ook in Groot-Rijnmond en Utrecht is de arbeidsproductiviteit hoog. Aan de andere kant zijn er regio’s waar de productiviteit achterblijft, zoals Oost-Groningen, de Kop van Noord-Holland, Zuidoost-Drenthe (omgeving Emmen) en Zuidwest-Friesland (omgeving Sneek). De verschillen tussen regio’s zijn aanzienlijk: zo ligt de arbeidsproductiviteit in Groot-Amsterdam met een waarde van 76 bijna twee keer zo hoog als in Oost-Groningen, waar deze slechts 40 bedraagt.

Tot slot is er geen eenduidige relatie tussen de transitiescore en arbeidsproductiviteit op de schaal van regio’s. Er zijn hoogproductieve regio’s die achterblijven in de transitie, en andersom. Vooral Groot-Amsterdam en Brainport Eindhoven weten beide te verenigen: bedrijven in beide regio’s zijn hoogproductief én verder in de transitie. Regio’s als Groot-Rijnmond en Utrecht kennen een hoge productiviteit, maar ze blijven iets achter in de transitie. Voor hen is het vooral belangrijk stappen te zetten in de transitie. Regio’s als Groningen, Zuid-Limburg en Midden-Brabant zijn juist verder in de transitie, maar blijven achter in productiviteit. Productiviteitsgroei is voor deze regio’s belangrijk.

Bijlage - Duurzaam verdienvermogen op de kaart